Αυτοκτονίες σε άγριους καιρούς – Τα πώς και, κυρίως, τα γιατί μιας ακραίας πράξης

Οι αυτοκτονίες τελευταία δεν πολυαπασχολούν τα μέσα ενημέρωσης. Δε θα τις δει κανείς στις τηλεοράσεις, ούτε στα πρωτοσέλιδα. Κι όμως, σταθερά συμβαίνουν. Δεκάδες άνθρωποι κάθε μέρα στην Ελλάδα αποπειρώνται να βάλουν τέλος στη ζωή τους. Και κάποιοι το πετυχαίνουν. Όταν επισκέπτομαι τα γραφεία της Κλίμακας, μαθαίνουν από το τηλέφωνο ότι μια γυναίκα -άγνωστο γιατί- έχει πέσει στις ράγες του ηλεκτρικού. Και όσο συζητούμε, εμφανίζεται στην κινητή τους μονάδα σε ένα νησί, ένας ηλικιωμένος που έχει κάνει απόπειρα αυτοκτονίας. Οι δύο αυτοί άνθρωποι σώθηκαν. Κανείς, όμως, δε μπορεί να προβλέψει τι θα κάνει στη συνέχεια ένας άνθρωπος που το έχει ήδη επιχειρήσει μία φορά.

της Μάχης Μαργαρίτη

Στο κέντρο ημέρας της Κλίμακας, συναντώ τον Κυριάκο Κατσαδόρο, υπεύθυνο του κέντρου, και εθνικό αντιπρόσωπο στην IASP, τη Διεθνή Ένωση για την Πρόληψη της Αυτοκτονίας, και τον Άρη Βιόλατζη, ψυχολόγο στο κέντρο.

-Είδα πρόσφατα ένα ενημερωτικό σποτ της Κλίμακας στην τηλεόραση -και είχα καιρό να δω. Μπροστά σε τι κατάσταση βρισκόμαστε σήμερα, με βάση και τα στοιχεία που προκύπτουν από τη γραμμή παρέμβασης που λειτουργείτε;

Κ.Κ.  Η τάση, παρόλο που το 2014, όπως εμείς είδαμε, ήταν πολύ λίγο αυξητική, το 2015 δείχνει ότι έχει λίγο αυξητικούς αριθμούς. Για μας αυτό είναι σημαντικό κομμάτι. Εμείς βλέπουμε και περιοχές. Συνεχίζει και υπάρχει μια μικρή αυξητική τάση, που θα δούμε πώς θα διαμορφωθεί σε σχέση με το 2013, όταν ήταν 533 οι επίσημα καταγεγραμμένοι θάνατοι.

-Λέτε στην ιστοσελίδα σας ότι η υποκαταγραφή των δεδομένων θεωρείται δεδομένη και στην Ελλάδα. Άρα, σε 533 αυτοκτονίες του 2013, αντιστοιχούν πόσες περιπτώσεις απόπειρας;

Α.Β. Αντιστοιχούν 20-30 περιπτώσεις απόπειρες σε κάθε αυτοκτονία, σύμφωνα με τα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας και σύμφωνα με τα στοιχεία τα δικά μας.

Αυτή τη στιγμή, σε συνεργασία με το υπουργείο Υγείας ξεκινήσαμε συνεργασία με νοσοκομεία της Αττικής, ώστε να καταγράφονται οι απόπειρες αυτοκτονίας που πηγαίνουν είτε στο τμήμα επειγόντων περιστατικών, παίρνουν βοήθεια και φεύγουν, είτε νοσηλεύονται.

-Αυτό το 20-30 φορές περισσότερες απόπειρες που μου λέτε, σημαίνει δεκάδες απόπειρες την ημέρα.

Κ.Κ. Έτσι είναι. Για την Ελλάδα, κάθε μια ώρα, ένα με δύο άτομα προσπαθούν να αυτοκτονήσουν. Είναι γύρω στα 20-25 άτομα την ημέρα, και ίσως και παραπάνω. Και τι σημαίνει αυτό; Ότι ένα 5-10% θα το ξανακάνουν και θα είναι πετυχημένες. Δε συζητάμε για τα οικονομικά κομμάτια του τι σημαίνει αυτό. Γιατί μια απόπειρα, σημαίνει χρόνο στο νοσοκομείο, σημαίνει εντατικές θέσεις που είναι κατειλημμένες από απόπειρες, σημαίνει συνταξιοδοτήσεις, σημαίνει χίλια δυο πράγματα.

-Πρώτα από όλα, όμως, σημαίνει ότι κάποιος άνθρωπος έχει φτάσει στο σημείο να θελήσει να βάλει τέλος στη ζωή του.

Κ.Κ. Ξέρετε, εκεί θέλω να καταλήξω, γιατί κάποιοι το βλέπουν από την οικονομική διάσταση. Εμείς θέλουμε να δώσουμε όλες τις διαστάσεις. Χαίρομαι που το βλέπετε ανθρώπινα και κοινωνικά το θέμα. Κάποιος άνθρωπος θέλει να βάλει τέρμα στη ζωή του. Λέμε λοιπόν ότι ένα μεγάλο ποσοστό που ξεπερνά το 90%, είναι προβλήματα που έχουν να κάνουν με την ψυχιατρική. Και δε μιλάμε μόνο για αρρώστους, για σχιζοφρενείς ή καταθλιπτικούς, μιλάμε για ανθρώπους που είναι ευάλωτοι σε μια κοινωνία δύσκολη, που πιέζει και βγάζουν προς τα έξω την εκδήλωση των συμπτωμάτων τους. Μια κατάθλιψη και μια αυτοκτονική συμπεριφορά που δεν ξέρουμε να την αντιμετωπίσουμε. Και αυτό είναι που φωνάζουμε. Λέμε ότι θα μπορούσαν να έχουν σωθεί όλοι αυτοί οι άνθρωποι, αν απλά μπορούσε κάποιος και ζητούσε μια βοήθεια για αυτούς, ή αυτοί είχαν τη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με έναν συνάνθρωπό τους. Δηλαδή, πρόκειται για μια κοινωνία αποξενωμένη στην οποία δεν έχει τη δυνατότητα να επικοινωνήσει ο ένας με τον άλλον. Γίναμε έτσι πια τα τελευταία χρόνια της κρίσης. Και αυτό για εμάς είναι πολύ σημαντικό.

-Και μια κοινωνία, όμως, που δημιουργεί τις συνθήκες ή διαμορφώνει το πλαίσιο μέσα στο οποίο άνθρωποι φτάνουν στο σημείο να κάνουν αυτή την πράξη.

Κ.Κ. Αυτό ακριβώς. Είναι σημαντικό για εμάς.

«Τα περισσότερα τηλεφωνήματα στη γραμμή παρέμβασης το 2014 έγιναν από ανθρώπους άνεργους και οικονομικά ανενεργούς.»Η Κωνσταντίνα Καρύδη, ψυχολόγος στο κέντρο, μας δίνει τα στοιχεία που προκύπτουν από την τηλεφωνική γραμμή παρέμβασης της Κλίμακας. Το 2014 στη γραμμή έγιναν 11.206 κλήσεις. 6.577 ήταν με αίτημα, δηλαδή, είχαν αυτοκτονικό ιδεασμό. Οι 2.144 ήταν με σαφές αίτημα άμεσης παρέμβασης, καθώς εντάσσονται σε αυτοκτονικές συμπεριφορές.

Οι περισσότερες ήταν γυναίκες. Πιο πολλοί ήταν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, αυτός που θέλει να το κάνει. Τηλεφωνούν και έμμεσα ενδιαφερόμενοι, όπως το ΕΚΑΒ, άνθρωποι που έχασαν δικό τους, αστυνομία, σχολικοί σύμβουλοι, εκπαιδευτικοί, εκκλησία.

-Τηλεφωνούν δάσκαλοι και λένε «έχω έναν μαθητή που κάνει τέτοιες σκέψεις»;

Α.Β. Βέβαια, κάνουμε και παρεμβάσεις σε σχολεία. Ακόμα και για να διαχειριστούμε το αποτέλεσμα μιας πράξης, για να μην υπάρξουν ταυτίσεις, το copycat effect, και για να μπορέσει να επανέλθει η ομαλότητα. Το πιο σημαντικό πάντα είναι αυτό, να επιστρέψουν τα πάντα στην ομαλότητα όσο πιο γρήγορα γίνεται. Και στα σχολεία, και στην κοινωνία, και στο άτομο, και στην οικογένεια.

Εντός των νοσοκομείων, λένε, οι ψυχολόγοι του κέντρου, έγιναν τα τελευταία χρόνια πάνω από 20 αυτοκτονίες.

Κ.Κ. Εμείς ξεκινάμε να μιλήσουμε για ευθύνες. Βεβαίως, η πολιτεία παίζει έναν σημαντικό ρόλο, βεβαίως κάποιοι συνάδελφοι δικοί μας γιατροί, συγγενείς, ψυχολόγοι που είναι όλοι μέσα σε αυτή τη διαδικασία, ευθύνονται. Τα νοσοκομεία, ξέρουν ότι ένας άνθρωπος βγαίνει από το ψυχιατρικό νοσοκομείο, και δεν ξέρει τι έχει, γιατί μπήκε, τι θα του συμβεί, αν θα κάνει απόπειρα ή όχι, έχουμε πολλές αυτοκτονίες βγαίνοντας από τα νοσοκομεία.  Όλα αυτά είναι καταγεγραμμένα και ξεκάθαρα. Γι΄αυτό λέμε ότι μπορούμε να την αντιμετωπίσουμε την αυτοκτονία.

-Βλέπουμε, όμως, ότι αυξάνονται, όπως λέτε, τα περιστατικά εντός των νοσοκομείων, αλλά και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι στα νοσοκομεία, καταγγέλλουν τις συνθήκες που υπάρχουν.

Κ.Κ. Καμιά αντίρρηση σε αυτό που λέτε. Είναι αφημένα όλα τα πράγματα σε όλους τους τομείς της δημόσιας διοίκησης. Παντού. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι. Το να βγει ένας από το νοσοκομείο και μετά από 10 μέρες να ξαναμπεί, σημαίνει ότι κάτι συμβαίνει. Σημαίνει ότι δεν υπάρχει όλο το κατάλληλο προσωπικό του ψυχιατρικού, σημαίνει ότι δεν υπάρχει νοσηλευτικό προσωπικό. Το να μπαίνει ένας στο νοσοκομείο και να πηδάει από τον τέταρτο, ενώ έχει κάνει πριν από λίγες μέρες μια απόπειρα, ή την ίδια μέρα, ποιος φταίει, εν τέλει, βεβαίως φταίει το κράτος που έχει αποδομήσει όλη αυτή την κατάσταση, δε μπορεί, όμως, να υπάρχει ένα σκρίνινγκ μόλις μπαίνει μέσα και να βλέπεις αν είναι αυτοκτονικός κάποιος, και να τον βάλεις στο ισόγειο; Δε μπορεί να νοσηλεύουν έναν που τους στέλνουμε εμείς και λέμε αυτοκτονικός, στον πέμπτο όροφο. Δε μπορεί κάποιος να είναι αυτοκτονικός και να μην τον δέχεται το νοσοκομείο. Δε μπορεί ένας ιδιώτης γιατρός ή ψυχολόγος ή οτιδήποτε να δίνει μια οδηγία, «δεν πειράζει, κόψτε τα φάρμακα». Ή «δε χρειάζεται να πάει στο νοσοκομείο».

«Γνωρίζουμε πολλούς ανθρώπους που θέλουν να αυτοκτονήσουν κι έτσι μπορούμε να ξέρουμε ότι η αυτοκτονία δεν είναι μοιραία ούτε αναπόφευκτη.»
(από την ιστοσελίδα της Κλίμακας)
-Ποια είναι τα σημάδια;

Κ.Κ. Δεν κοιμάται καλά, πίνει αλκοόλ πού και πού. Γίνεται μοναχικός.

Α.Β. Χαρίζει πράγματα, αποχαιρετά ανθρώπους, γράφει διαθήκες, σημειώματα, πάει στον συμβολαιογράφο, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων.

-Άρα υπάρχουν καμπανάκια για το περιβάλλον.

Κ.Κ. Συνέχεια. Το 99% μας δίνει καμπανάκια. Και το χτυπάνε πολύ πιο νωρίς.

Α.Β. Αρχίζει και μιλάει για το ότι δε θέλει να ζει, για το ότι τι ωραία που θα ήταν να πεθάνει, πώς πέθανε αυτός και ξεκουράστηκε, έτσι λέει συνέχεια.

-Μια που το αναφέρετε αυτό, είδα μια ενότητα στη σελίδα σας για τους μύθους γύρω από την αυτοκτονία. Έχετε αρκετές στερεοτυπικές φράσεις, θα ήθελα να σταθούμε σε δύο. Η μία είναι, «όσοι λένε ότι θα αυτοκτονήσουν δεν πρόκειται ποτέ να το κάνουν». Είναι αυτό που λένε κάποιοι, «εντάξει, το λέει για να τον προσέξουμε»;

Α.Β. Μύθος. Ζητάει βοήθεια τη στιγμή που το λέει, και πρέπει να ακουστεί. Αν δεν ακουστεί έχει πολύ μεγάλη πιθανότητα να το κάνει.

-Δηλαδή, το λέει για να τον προσέξουμε, αλλά απολύτως αληθινά.

Α.Β. Απολύτως, και ξέρετε πώς ακριβώς είναι ο μηχανισμός; Η αυτοκτονία είναι από τις πιο αμφιθυμικές πράξεις που μπορεί να κάνει ένας άνθρωπος. Οι άνθρωποι την ώρα που πέφτουν από ένα κτίριο προσπαθούν να πιαστούν από κάποιο δέντρο, από κάποια τέντα, από κάποιο παράθυρο.

-Άρα το τελευταίο που χάνεται είναι το ένστικτο της επιβίωσης;

Α.Β. Οπωσδήποτε. Υπάρχει μέχρι τη στιγμή που πεθαίνει ο άνθρωπος. Διότι δε θέλει να αυτοκτονήσει. Θέλει να σκοτώσει τον πόνο που βιώνει. Δευτερογενώς αυτοκτονεί. Θέλει να μην πονάει άλλο. Είναι τόσο μεγάλος ο πόνος που είναι μη διαχειρίσιμος.

-Άλλος ένας μύθος, λέτε, «μιλώντας σε κάποιον για την αυτοκτονία του δίνουμε την ιδέα να αυτοκτονήσει».

Κ.Κ. Όχι μόνο δεν ισχύει, αλλά πρέπει να κάνουμε και το αντίθετο. Ξεκάθαρα να του μιλάμε, να τον ρωτάμε, «μήπως το σκέφτεσαι»;Δεν πρέπει όλα αυτά να τα φοβόμαστε, πρέπει να τα ξέρουμε. Είναι ασυνείδητες διεργασίες που έχουν να κάνουν με το μυαλό, την προσωπικότητά μας, και πρέπει να τα γνωρίζουμε.

-Μήπως, όμως, υπάρχουν και ταμπού στο θέμα της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα, ίσως και περισσότερο από ό,τι σε άλλες χώρες, αν πάμε και στο ζήτημα των επιζώντων και το στίγμα που μια αυτοκτονία αφήνει; Ή η προσπάθεια συχνά να κρυφτεί μια αυτοκτονία, από το αίσθημα της ντροπής, της ενοχής;

Κ.Κ. Βέβαια. Θα σας πω για γυναίκες που έχασαν τους άντρες τους και δε μπορούν να ζήσουν πια στις μικροκοινωνίες τους, γιατί δεν έχουν τη δυνατότητα να ξεφύγουν από τα μαύρα. Γιατί θα τους κυνηγήσουν οι συγγενείς και οι συγχωριανοί τους. Δεν έχουν τη δυνατότητα, 40 και 30 χρονών και 50 γυναίκες, έχουν τελειώσει οι ζωές τους. Είναι τρομερό. Η πολιτεία, η κοινωνία, δεν έδωσε καμιά σημασία. Και  τραβάνε τόσα πολλά αυτές οι γυναίκες που πολλές φορές μιλάνε και οι ίδιες για αυτοκτονία. Είναι θέμα κοινωνίας. Η κοινωνία πρέπει να μην είναι ατομική, να γίνει συλλογική. Να κατανοεί τα προβλήματα, να μην τα κρύβει, να μην τα κουκουλώνει.

-Υπάρχουν πολλές έρευνες, όχι μόνο στην Ελλάδα, που συνδέουν την οικονομική κρίση, τις πολιτικές λιτότητας, το τι συμβαίνει σε συστήματα υγείας σε πολλές χώρες, όλα αυτά τα συνδέουν με την αύξηση των αυτοκτονιών. Προχθές διάβαζα ότι στις τηλεφωνικές γραμμές στήριξης της Βρετανίας έχει εκτοξευτεί ο αριθμός των ανθρώπων που μιλούν για οικονομικά προβλήματα.

Οι πέντε «νόσοι» της λιτότητας: ταπείνωση και ντροπή, αστάθεια και ανασφάλεια, απομόνωση και μοναξιά, αίσθηση εγκλωβισμού και έλλειψη εμπιστοσύνης. Ψυχολόγοι Ενάντια στη Λιτότητα, ΒρετανίαΚ.Κ. Αλήθεια είναι.

Α.Β.  Από το 2007 το λέμε αυτό. Αλήθεια είναι. Ο Στάκλερ έκανε τη μεγαλύτερη μελέτη στην αρχή, σε 26 ευρωπαϊκές χώρες, συνέδεσε άμεσα την ανεργία με την αύξηση του ποσοστού αυτοκτονικότητας.

Κ.Κ. Αλλά, υπάρχει ένα αλλά. Οι αυτοκτονίες προϋπήρχαν της κρίσης. Πάντα υπήρχαν. Πριν την κρίση είχαμε στην Ελλάδα, 300-400 άτομα. Τώρα έχουμε 500-600.

-Αυτό, όμως, είναι σχεδόν διπλασιασμός.

Κ.Κ. Βεβαίως έχει να κάνει με το κομμάτι της κρίσης. Τι θα έκανε ένα κράτος πρόνοιας, υπηρεσίες θα μπορούσαν να είναι αναπτυγμένες σε όλα τα επίπεδα και θα μπορούσαν να συνδράμουν. Μα δε γίνεται αυτό μέσα στην κρίση.

-Λέτε στο ενημερωτικό σας υλικό σας, δημιουργία θέσεων εργασίας, ανάσχεση του οικονομικού αντίκτυπου της ύφεσης.

Κ.Κ. Συνέχεια το λέμε.

Α.Β. Και έχουμε παραθέσει έρευνες για το πόσο μειώνει την αυτοκτονικότητα ακόμη και δέκα δολάρια επένδυση σε ενεργητικές πολιτικές απασχόλησης. Ο δυτικός κόσμος λίγο-πολύ λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο. Σε αυτό το πλαίσιο είναι όπως τα λέτε, αλλά θέλω κι εγώ να πω ότι δεν πρέπει να δούμε μόνο την οικονομική κρίση, η οποία, αποδεδειγμένα συνδέεται άμεσα με την αύξηση της αυτοκτονικότητας, από εκεί και ύστερα, η αυτοκτονία υπήρχε και πριν την οικονομική κρίση. Ακόμη κι όταν αυτή τελειώσει, αυτοκτονία θα έχουμε. Και δε μπορούμε να ενδιαφερθούμε μόνο για τους θανάτους λόγω της αύξησης της ανεργίας. Πρέπει να ενδιαφερθούμε για όλους τους ανθρώπους.

Κ.Κ. Και βέβαια υπάρχουν παράγοντες που επιδεινώνουν. Σίγουρα.

-Ποιοι είναι οι παράγοντες αυτοί; Εκτός από την ανεργία.

Α.Β. Ο δείκτης κοινωνικής συνοχής. Το συναίσθημα του ανήκειν του ανθρώπου. Πόσο υπάρχουν οι παρέες; Μας έφερε πιο κοντά η κρίση; Όχι, δε μας έφερε.

-Η αίσθηση της συλλογικότητας, δηλαδή;

Α.Β. Ναι, η αίσθηση της συλλογικότητας.

Κ.Κ. Να πούμε κάτι ακόμα. Ένα κομμάτι ανθρώπων που αυτοκτονούν ανήκουν στη σφαίρα αυτών που είχαν 50.000 τον μήνα, 20.000 τον μήνα, και τώρα τα χάνουν. Η κρίση τους έφερε σε αυτό το σημείο. Και χάνουν το κοινωνικό στάτους, τη σχέση, την οικογένεια που τους έβλεπε «μεγάλους».

-Άρα, η απώλεια κύρους.

Α.Β. Η απόσταση ανάμεσα στον πραγματικό του  εαυτό και τον ιδανικό του εαυτό γίνεται τόσο μεγάλη που αυτή η σύγκρουση διαλύει όλη την αυτοεικόνα, όλη την ύπαρξη.

-Στις εφηβικές ηλικίες, τι συμβαίνει;

Α.Β. Χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερη παρορμητικότητα, παρότι η παρορμητικότητα στην αυτοκτονία δεν είναι κάτι στατιστικά πολύ σημαντικό. Αποτελεί παράγοντα κινδύνου. Οι έφηβοι έχουν μεγαλύτερη έλλειψη ελέγχου των παρορμήσεων από ό,τι οι υπόλοιποι άνθρωποι.

-Εκεί, όμως, δεν είναι πιο δύσκολο να δεις τα σημάδια; Δηλαδή, στην εφηβεία μπορεί, σκέφτεται ο γονιός, και να απομονωθεί λίγο το παιδί.

Α.Β. Θα απομονωθεί από τον γονιό. Όχι από το σχολείο.

-Πώς θα το καταλάβει ο γονιός; Τι θα δει μέσα στο σπίτι;

Α.Β. Θα δει ένα παιδί καταθλιπτικό, ένα παιδί που έχει κάνει μια αναστροφή του ύπνου του, κοιμάται την ημέρα και κάθεται όλη τη νύχτα στο internet, ή οτιδήποτε, θα δει ένα παιδί που δεν τηλεφωνεί σε ανθρώπους, δεν του τηλεφωνούν, ένα παιδί που δε θέλει να πάει στο φροντιστήριο γιατί «δε χρειάζεται», ένα παιδί που κάνει πάρα πολλές απουσίες από το σχολείο, θα τα δει όλα αυτά.

-Αυτά, όμως, πολλοί γονείς τα αποδίδουν και «στην ηλικία» και μπορεί να πουν «εντάξει, περνάει δύσκολη εφηβεία».

Α.Β. Πράγματι, μπορεί να είναι μόνο μια δύσκολη εφηβεία, αλλά όταν τα πράγματα φτάσουν στο σημείο που διαλύεται η ζωή του ανθρώπου…

-Άρα εσείς λέτε ότι ο γονιός ξέρει το παιδί του και θα το καταλάβει.

Κ.Κ. Θα έπρεπε να το ξέρει, αλλά, ξέρετε πόσα παιδιά από 14 μέχρι 16 χρόνων αυτοτραυματίζονται με ξυράφια στα χέρια τους; Και έρχονται εδώ και μας τα δείχνουν και δεν τα έχουν δει οι γονείς τους ποτέ. Αυτά εν δυνάμει θα φτάσουν, σε ένα ποσοστό, στο σημείο να κάνουν και την απόπειρα. Και δεν το βλέπουν οι γονείς. Μετά, οι γονείς, μην ξεχνάτε, τρέχουν για το μεροκάματο, για την επιβίωση, έχουν αλλάξει τα πράγματα. Ζούμε σε μια συνεχή απειλή.

Αύριο, συζητούμε με τον ψυχίατρο Θόδωρο Μεγαλοοικονόμου για τα «γιατί» της αυτοκτονίας, τον ρόλο της κοινωνίας, και τι είναι αυτό που μπορεί να σταματήσει έναν άνθρωπο από το να πραγματοποιήσει την πιο ακραία πράξη.

πηγές: Guardian, Independent
φωτο: ΑΠΕ/ΜΠΕ

Αυτοκτονίες σε άγριους καιρούς – Τα πώς και, κυρίως, τα γιατί μιας ακραίας πράξης – Β΄μέρος

Ο Θόδωρος Μεγαλοοικονόμου είναι ψυχίατρος. Επί δεκαετίες εργάστηκε στον χώρο της δημόσιας ψυχικής υγείας. Λέρος, Δρομοκαϊτειο, Δαφνί. Στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής υπήρξε διευθυντής του 9ου ψυχιατρικού τμήματος. Σήμερα, προσφέρει τις υπηρεσίες του σε κοινωνικά ιατρεία. Μας μιλάει για αυτά που κρύβονται πίσω από την απόφαση ενός ανθρώπου να βάλει τέλος στη ζωή του. Και μας δίνει τη δική του άποψη για το τι μπορεί να τον σταματήσει. Που, ίσως, συνοψίζεται σε δυο λέξεις: Κανείς μόνος.

της Μάχης Μαργαρίτη

-Κύριε Μεγαλοοικονόμου, γιατί αυτοκτονούν οι άνθρωποι; Τι είναι αυτό που τους κάνει να πηγαίνουν κόντρα στο πιο ισχυρό ένστικτο, αυτό της επιβίωσης;

Είναι πολλοί οι λόγοι που αδυνατίζει αυτό το ένστικτο της αυτοσυντήρησης και κυριαρχεί το ένστικτο της αυτοκαταστροφής. Μπορεί να είναι κάποιες ψυχοπαθολογικές αιτίες, αλλά μπορεί και να είναι αιτίες εξωτερικές, του περιβάλλοντος, που έρχονται και ακουμπάνε σε μια συγκεκριμένη συγκρότηση του συγκεκριμένου ατόμου. Σε μια οικονομική κρίση δε θα αυτοκτονήσουν όλοι, αλλά αυξάνεται ο αριθμός αυτών που αυτοκτονούν, που σημαίνει ότι αν δεν υπήρχε η κρίση, αυτοί οι άνθρωποι δε θα αυτοκτονούσαν. Ότι δεν αυτοκτονούν όλοι δείχνει ότι υπάρχουν κάποιοι που είναι πιο ευάλωτοι.

Άποψή μου, είναι λάθος να το αποδίδουμε σε καθαρά, αποκλειστικά και μόνο ψυχολογικούς παράγοντες, όχι ότι δεν υπάρχουν ψυχοπαθολογικές αιτίες, ψυχικές διαταραχές, όπως είναι η κατάθλιψη, που οδηγούν σε αυτοκτονία, αλλά υπάρχουν επίσης και κοινωνικοί λόγοι, και κοινωνικές αιτίες, που σε ορισμένες περιπτώσεις λειτουργούν τελείως γραμμικά, σαν κύρια αιτία που οδηγείται κάποιος στην αυτοκτονία, που δε βρίσκει νόημα ζωής.

-Κάποιος βέβαια θα πει ότι κόβουν το ρεύμα σε κάποιον και αυτοκτονεί, το κόβουν και σε άλλους και δεν το κάνουν. Σε αυτόν που αυτοκτονεί υπάρχει ήδη ένα υπόβαθρο;

Υπάρχει μια ιδιαίτερη ψυχολογική συγκρότηση μη αντοχής σε κάποια πράγματα. Που δε σημαίνει, όμως, ότι αυτός ο άνθρωπος θα αυτοκτονήσει. Σε καταστάσεις οικονομικής άνθισης όπου όλα είναι καλά, μπορεί να πάθω μία σοβαρή καταθλιπτική διαταραχή, χωρίς να υπάρχουν σοβαροί εξωτερικοί λόγοι, και να αυτοκτονήσω. Εδώ βασική αιτία είναι η ψυχολογική διαταραχή που έχω.

«Ωστόσο σε καταστάσεις όπου αλλάζει η ζωή μου, όπου ανατρέπεται τελείως η ζωή μου, και έχω μια ιδιαίτερη εξωτερική δυσκολία να το αντέξω αυτό το πράγμα, είμαι πολύ πιο ευάλωτος από κάποιον άλλον να αυτοκτονήσω. Αλλά αυτό δε σημαίνει ότι είναι οι δικοί μου εσωτερικοί λόγοι που οδηγούν στην αυτοκτονία, είναι εξωτερικοί λόγοι.»

Είναι το αίσθημα της ντροπής, του αδιέξοδου, το αίσθημα ότι δεν υπάρχουν λύσεις, ότι δεν έχει νόημα να ζει κανείς, δεν μπορώ να βοηθήσω τα παιδιά μου, δεν ξέρω αν αύριο έχουμε να φάμε, δεν το αντέχει ο άνθρωπος και προσπαθεί να βρει διέξοδο σε αυτό το αδιέξοδο. Αν δεν υπήρχαν αυτοί οι λόγοι δε θα του περνούσε από το μυαλό να αυτοκτονήσει.

-Συνάδελφοί σας λένε ότι φυσικά η κρίση συνδέεται με την αύξηση του αριθμού των αυτοκτονιών, αλλά αυτοκτονίες υπήρχαν και πριν την κρίση, και θα υπάρχουν και μετά, αν και όταν τελειώσει η κρίση, ή η εκάστοτε κρίση.

Αυτοκτονίες υπάρχουν πάντα και είναι συνδεδεμένες με την ανθρώπινη ύπαρξη. Η αυτοκτονία μπορεί να είναι και μια επιλογή ενός ανθρώπου. Δεν είναι το πιο σύνηθες αυτό. Μπορεί επίσης να είναι προϊόν σοβαρής ψυχοπαθολογίας. Αλλά υπάρχουν και αιτίες όπως είναι η οικονομική κρίση, όπως είναι η ανεργία, η επισφαλής εργασία, οι αποχωρισμοί, είναι κοινωνικές αιτίες που είναι τεκμηριωμένες, διασταυρωμένες από τη δεκαετία του ΄30 οπότε και έγιναν οι πρώτες μελέτες στην τότε οικονομική κρίση, που λειτουργούν με πολύ συγκεκριμένο τρόπο, με αιτιακό τρόπο, και εκεί διαφωνώ με όλους τους συναδέλφους που ψυχιατρικοποιούν το ζήτημα.

-Από την Κλίμακα μου μίλησαν για αύξηση των αυτοκτονιών μέσα στα νοσοκομεία. Αυτό πώς μπορεί να αντιμετωπιστεί; Γιατί έχουν αυξηθεί καταρχάς;

Έχει να κάνει και με την υποβάθμιση της λειτουργίας των νοσοκομείων, την έλλειψη νοσηλευτικού προσωπικού, τη μείωση της φροντίδας από την πλευρά της υπηρεσίας. Επίσης, οι άνθρωποι που βιώνουν την αρρώστια τους μέσα στο νοσοκομείο τη βιώνουν με πολύ πιο αδιέξοδους τρόπους και τη ζωή τους απ΄ό,τι σε προηγούμενες περιόδους.

-Μου είπαν, επίσης, ότι δε μπορεί ένας άνθρωπος που έχει κάνει απόπειρα και πηγαίνει στο ψυχιατρικό νοσοκομείο, να τοποθετείται στον 4ο ή τον 5ο όροφο και να ξανακάνει απόπειρα.

«Αυτό που λείπει από το σύστημα είναι ο ανθρώπινος χαρακτήρας. Έχει αντικατασταθεί από σχέσεις που είναι διαχειριστικές, αποξενωμένες, τεχνοκρατικές. Δουλεύουμε πάρα πολύ με πρωτόκολλα, και υπάρχει μια αποξένωση ανάμεσα στον λειτουργό υγείας και τον άνθρωπο που είναι εκεί.»Αυτό έχει να κάνει με την αποδιάρθρωση του συστήματος υγείας. Δε λαμβάνει υπόψη του τέτοια πράγματα. Ότι ένας ο οποίος κάνει απόπειρα έχει ανάγκη ιδιαίτερης φροντίδας. Αν τον πετάξεις σε ένα κρεβάτι όπως όλοι οι άλλοι, κάνεις ολέθριο λάθος, γιατί ο άλλος είναι πολύ κοντά στο να το ξανακάνει, άμα έχει αποτύχει. Δε μπορεί να το προβλέψει κανείς αυτό. Δεν υπάρχουν πρωτόκολλα που μπορούν με αξιοπιστία να σου μιλήσουν για επικινδυνότητα. Η επικινδυνότητα πολλές φορές είναι κατασκευασμένη, δεν ανιχνεύεται η πραγματική επικινδυνότητα αυτού του τύπου, και σε τελευταία ανάλυση έχει να κάνει με ένα πλαίσιο, δηλαδή αυτό τον άνθρωπο που θα σου συμπληρώσει το πρωτόκολλο, αν τον αφήσεις μόνο του επειδή ησύχασες, μπορεί να σου διαψεύσει το πρωτόκολλο. Αν κάτσεις δίπλα του και τον πλαισιώσεις και του μιλήσεις, ακόμη κι αν κρίνεις ότι αυτός θα αυτοκτονήσει, μπορείς να τον συνεφέρεις.

Αυτοκτονίες στον κόσμο

-Παρατηρούμε ταυτόχρονα αύξηση των αυτοκτονιών από τη μια άκρη του κόσμου ως την άλλη.

Τη δεκαετία του ΄90 ο ΠΟΥ, επειδή τα γνωρίζουν αυτά, είχε πει ότι το 2020 η κατάθλιψη θα είναι η δεύτερη αιτία θανάτου. Βάζουμε τις αυτοκτονίες μέσα στο πλαίσιο της κατάθλιψης.

-Και την ίδια στιγμή λέει ότι το 95% των αυτοκτονιών θα μπορούσαν να έχουν προληφθεί. Πώς συνδυάζονται αυτά τα δύο;

Η αυτοκτονία δε μπορεί να προληφθεί, παρά μόνο αν, στον βαθμό που οφείλεται καθαρά σε ψυχική διαταραχή, υπάρχει σύστημα υπηρεσιών το οποίο μπορεί να παρεμβαίνει και να προλαμβάνει. Η ιστορία της πρόληψης είναι πολύ σημαντική.Εδώ δεν υπάρχει καθόλου, και σε όποιες χώρες υπήρχε έχει καταρρεύσει, στη Βρετανία και παντού, λόγω οικονομικής κρίσης. Από εκεί και πέρα, είναι οι αιτίες, οι εξωτερικοί κοινωνικοί παράγοντες που την προκαλούν, οι οποίοι αν δεν εξαλειφθούν δε θα σταματήσει να υπάρχει αυτοκτονία.

Παράδειγμα του πώς αντιμετωπίζουν τα ζητήματα. Δόθηκαν κάποιες εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ σε ΜΚΟ σε αυτή τη χώρα για τη ψυχολογική υποστήριξη των ανέργων. Δηλαδή, είμαι άνεργος, έχω κατάθλιψη και θέλω έναν ψυχολόγο να με στηρίζει. Ενώ ξέρουμε πολύ καλά, ήθελε μια θέση εργασίας και του είχε φύγει η κατάθλιψη. Και δώσανε εκατομμύρια για προγράμματα για να στηρίξουν τους ανέργους. Το οποίο είναι η απόλυτη απάτη, κοροϊδία. Έστω από αυτά τα χρήματα λίγες θέσεις εργασίας να έκαναν, δε θα είχαν ανάγκη για ψυχολόγο. Για αυτό μιλάμε για ψυχολογικοποίηση της κρίσης, ή ψυχιατρικοποίησή της.

Οι αυτοκτονίες στη γαλλική Orange

-Εκτός από την ανεργία και τις συνέπειές της, τι συμβαίνει στους χώρους εργασίας; Στη Γαλλία, δημιουργήθηκε ένα Παρατηρητήριο για το Στρες μετά το κύμα αυτοκτονιών στη γαλλική εταιρία τηλεπικοινωνιών Orange, και λέει ότι το 2014, 8 στις 10 αυτοκτονίες εκεί σχετίζονταν με εργασιακά ζητήματα.

«Μου έχει τύχει εμένα γυναίκα ασθενής που ήταν στην εταιρία η οποία έκλεισε τελικά, και περίμενε όταν χτυπούσε το τηλέφωνο από το λογιστήριο, ποια θα ήταν η επόμενη που θα την καλούσαν για απόλυση. Και ζούσε μήνες με αυτή την αγωνία. Και κάθε φορά καλούσαν μια άλλη, μέχρι που κάλεσαν την ίδια.»Είναι η αλλαγή των εργασιακών σχέσεων, το γεγονός ότι οι άνθρωποι ξαφνικά βρίσκονται σε μια αλλαγή των ρόλων που παίζανε σε μια εταιρία, αυτό έχει να κάνει και με την εξατομίκευση και την υποτιθέμενη οριζοντιοποίηση των σχέσεων μέσα σε μια εταιρία, όπου ο καθένας αναλάμβανε μια ευθύνη, να είναι αυτός αποτελεσματικός, και φυσικά, όταν τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν, βρέθηκαν όλοι απομονωμένοι. Τα συνδικάτα είναι διαλυμένα, και ο καθένας προσπαθούσε να επιβιώσει με τον εαυτό του. Είναι η επισφαλής εργασία, το γεγονός ότι σήμερα είμαι, θα είμαι και αύριο, πόσο θα υποταχτώ, και τι άλλο θα μου ζητήσουν να κάνω για να μη χάσω τη δουλειά μου;

-Κυκλοφόρησε πρόσφατα μια ταινία, ο Νόμος της Αγοράς…

Εξαιρετικό, εξαιρετική ταινία…

-…στην οποία μια εργαζόμενη αυτοκτονεί λίγο αφότου την έχουν πιάσει να έχει «κλέψει» κάποια εκπτωτικά κουπόνια, και πολύ ρεαλιστικά παρουσιάζεται στην ταινία το γεγονός, οι αντιδράσεις των συναδέλφων της και τα ηθικά διλήμματα που τίθενται.

Είναι αυτό το θέμα. Η εξατομίκευση, και η αποξένωση μεταξύ των ανθρώπων που είναι στον ίδιο χώρο. Η λογική της ατομικής επιβίωσης και δε με νοιάζει ο άλλος. Μέχρι οι άνθρωποι να αναπτύξουν αυτό που λέμε ψυχολογία της αντίστασης, δηλαδή ότι όλοι μαζί από κοινού αναγνωρίζουμε ότι η κρίση είναι αυτό που είναι, κάτι πολύ σοβαρό και πολύ δύσκολο, αλλά ωστόσο, αντιστεκόμαστε αντί να υποταχτούμε. Αυτό σημαίνει να μετατρέψω το εσωτερικό στρες σε γεγονός συνείδησης, ότι είμαι μαζί με τον άλλον για να κάνω κάτι ενάντια σε αυτό. Το «ενάντια σε αυτό» είναι ο κυριότερος ψυχοθεραπευτικός παράγοντας, η αντίσταση απέναντι σε αυτό. Και έχει ολόκληρη ιστορία από πίσω του αυτό πράγμα. Στην κατοχή συνέβη το ίδιο πράγμα, όταν ο άνθρωπος είναι μόνος του, όταν πέφτει ο τρόμος και υποτάσσεται στον τρόμο και το αντιμετωπίζει ατομικά, χάνει το παιχνίδι. Όταν μπορέσει και απλώσει το χέρι  δίπλα, και αντισταθεί, όμως, όχι για να κλάψουμε μαζί, αλλάζουν τα πράγματα. Υπάρχει βιβλίο, η Ψυχοπαθολογία της Πείνας, του Φόβου και του Άγχους, το ΄47 γραμμένο από τέσσερις γνωστούς έλληνες της εποχής εκείνης, οι οποίοι λένε ότι από το ΄43 μέχρι το ΄45 μειώθηκαν δραστικά τα νευρωσικά συμπτώματα, κρίσεις πανικού, άγχος, κατάθλιψη. Γιατί, επειδή ο κόσμος ήταν σε έναν αγώνα, σε μία πάλη. Και ξαναεμφανίστηκαν από το ΄46 και ύστερα. Αυτό κάτι λέει, και το τι κάνεις σαν ενεργό υποκείμενο μέσα στην κοινωνία αν δεν κλειστείς στον εαυτό σου.

-Για τους επιζώντες να μιλήσουμε λίγο; Φαίνεται ότι υπάρχει το στίγμα, πολλές φορές γίνεται προσπάθεια να κρυφτεί η αυτοκτονία, να την παρουσιάσουν ως κάτι άλλο. Γιατί η κοινωνία δυσκολεύεται τόσο πολύ να δεχτεί το ευάλωτο του ανθρώπου;         

Υπάρχουν και θρησκευτικοί λόγοι σε αυτό το πράγμα, και στερεότυπα σε πολλές οικογένειες. Η κοινωνία δε μπορεί να δει την ευαλωτότητα. Όπως είναι οργανωμένη, με τα στερεότυπα, τις κανονιστικότητες τις οποίες έχει, δε βλέπει την ευαλωτότητα, βλέπει τη διαφορετικότητα. Βλέπει αυτόν που διαφέρει από τους κυρίαρχους κανόνες. Και ποιοι είναι οι κανόνες; Ποιος είναι παραγωγικός, ποιος έχει δουλειά, και μάλιστα καλή δουλειά -όσο πιο «καλή» τόσο πιο «ανεβασμένος» είναι -όποιος δεν έχει, ή δε βρίσκει ή δεν έχει κίνητρο να πάει να βρει, «έλα μωρέ, είναι τεμπέλης». Η κοινωνία δεν προσπαθεί να δει την ιδιαιτερότητα και την πολυπλοκότητα των αναγκών του συγκεκριμένου ανθρώπου, ότι πιθανότατα αυτός ο καταμερισμός της εργασίας σε αυτή την κοινωνία που ζούμε, εκ προοιμίου αποκλείει κάποιους ανθρώπους και τους έχει κάνει μη παραγωγικούς.

«Ο άνθρωπος είναι ον που έχει ανάγκη να έχει ένα νόημα στη ζωή, αν αυτό το νόημα χάνεται, η ελπίδα σε ένα μέλλον, επίσης, σβήνει, γιατί ο άνθρωπος είναι ένα ον το οποίο είναι ανοιχτό στο μέλλον.»Υγεία και αρρώστια μέσα στον καπιταλισμό -επιτρέψτε μου τη λέξη (γέλια)- χωρίζονται με σινικά τείχη: θετικό το ένα, αρνητικό το άλλο. Αρνητικό η αρρώστια, θετικό η υγεία, παραγωγικός, μη παραγωγικός, είναι η κρίση βάσει της οποίας λειτουργεί αυτή η κοινωνία. Έχει δώσει το θέμα της υγείας, στο κράτος, στην εργασία, και το θέμα της αρρώστιας στον γιατρό, στο νοσοκομείο. Κι όμως, πολλές φορές η πηγή της αρρώστιας, της κατάθλιψης είναι ότι δεν έχω δουλειά, ή ότι δεν έχω μια δουλειά κατάλληλη για μένα. Πρέπει να προσαρμοστείς σε συγκεκριμένες απαιτήσεις, που όταν υπάρχει οικονομική κρίση γίνονται πολύ πιο αυστηρές, πολύ πιο βάρβαρες, και αποκλείουν όχι τον άνθρωπο που έχει ψυχιατρικό πρόβλημα, αλλά και αυτούς που είναι «ψυχικά υγιείς». Άρα, το στίγμα δημιουργείται από αυτού του είδους την κοινωνική οργάνωση, η οποία θεωρεί ότι ο ασθενής, ο ψυχικά πάσχων ειδικότερα είναι κάτι το αρνητικό, η διαφορετικότητα είναι μια αρνητικότητα, είναι κάτι κατώτερο. Όλα αυτά έχουν την καταγωγή τους στον κοινωνικό δαρβινισμό. Πρέπει να είναι όλοι το ίδιο παραγωγικοί για να τους θεωρήσουμε ισότιμους μέσα στην κοινωνία;

-Υπάρχουν συνάδελφοί σας, και όχι μόνο, που εκφράζουν ανησυχίες για τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζονται οι αυτοκτονίες από μαζικά μέσα ενημέρωσης.

Οι αυτοκτονίες για τα ΜΜΕ είναι ένα θέαμα. Και το παρουσιάζει όπως κάθε άλλο θέαμα. Με την ίδια λογική. Εγώ πιστεύω ότι αυτά τα περιστατικά πρέπει να γίνονται γνωστά, αλλά με έναν λελογισμένο τρόπο. Όχι με αυτόν τον φοβερό τρόπο, που στην πραγματικότητα διαστρεβλώνει και δε μπαίνει και στην ουσία του γεγονότος. Το ότι παρουσιάζουν κάτι τη στιγμή που έχει τον χαρακτήρα της «έκρηξης», δείχνει πόσο επιπόλαιοι είμαστε. Δε μας νοιάζει η ουσία, μας νοιάζει η στιγμή. Το ίδιο συμβαίνει και με τις αυτοκτονίες. Τι είναι, η ψυχολογία του καθενός που τον οδηγεί στην αυτοκτονία; Είναι μια κατάσταση που δεν την αντέχει ο άλλος, όπως τον έχει μάθει η κοινωνία να θεωρεί ότι αξίζει. Πρέπει να δώσουμε έμφαση στο κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο συμβαίνουν οι αυτοκτονίες. Δώστε θέσεις εργασίας, μην κάνετε πλειστηριασμούς στα σπίτια, καταργήστε τα δάνεια, δώστε ξανά στον κόσμο τα δικαιώματα που είχε.

-Υπάρχουν άνθρωποι με ένα ιδιαίτερο ψυχικό προφίλ τέτοιο που θα αυτοκτονήσουν ανεξαρτήτως του κοινωνικού πλαισίου;

Υπάρχει ένα ποσοστό αυτοκτονιών πάντα στην κοινωνία που οφείλεται σε συγκεκριμένους λόγους ψυχολογικούς, ψυχιατρικούς. Στην Ελλάδα, μετά το 2010-11 ξεκίνησε η μεγάλη αύξηση.  Υπάρχει έντονη τάση να τα ψυχιατρικοποιούμε όλα και τάση απαλλαγής των κοινωνικών ευθυνών. Γιατί είμαστε όλοι εντός συγκεκριμένων κοινωνικών σχέσεων. Εγώ έχω εργοστάσιο, εσύ είσαι εργάτριά μου, μπορώ να σε απολύσω, να σου μειώσω τον μισθό, αυτό θα έχει συνέπειες άλλες, στη σχέση σου με τον άντρα σου, στην σχέση σου με τα παιδιά σου, με χίλια δύο άλλα, και είναι τα πράγματα αλυσιδωτά. Δε φαίνεται άμεσα ότι εγώ, ο εργοδότης σου τα καθορίζω όλα, αλλά στην πράξη είναι αυτό. Και η κουλτούρα που επικρατεί, ο τρόπος που σε μεγαλώνει η οικογένειά σου, το σχολείο, σε κάνει ένα άτομο που να είσαι έτσι, σε αυτή την ορισμένη κοινωνία. Μην τα αποδίδουμε όλα στον ψυχικό μας κόσμο. Σαφώς υπάρχει ο ψυχικός μας κόσμος, σαφώς υπάρχει αλληλεπίδραση, αλλά να δούμε και την κοινωνική βάση.

-Είναι και το ερώτημα, πώς διαμορφώνεται ο ψυχικός μας κόσμος.

Ακριβώς.

-Τι μπορεί να σταματήσει έναν άνθρωπο από το να αφαιρέσει τη ζωή του;

Είναι πολύ σημαντικό, κι ας έχω βαρεθεί να το ακούω, και το λέω κι εγώ συνέχεια, κανείς μόνος στην κρίση. Να έχει ανθρώπους γύρω του, οι συλλογικότητες να είναι συλλογικότητες, η γειτονιά αν μπορούσε να ξαναγίνει γειτονιά, να νοιάζεται ο καθένας για τον διπλανό, όποιος έχει κλειστεί κι έχει εξαφανιστεί να τον ψάχνουμε, «τι έγινες, πού είσαι», ένα νοιάξιμο για τον άλλο δίπλα, και μια στήριξη, ίσως και, αν μπορείς, να τον πας εκεί που μπορούν να τον βοηθήσουν περισσότερο, για παράδειγμα, μια υπηρεσία. Αν υπάρχει ένα περιβάλλον στήριξης, νοιαξίματος πραγματικού, τον άλλο και μόνο αυτό πολλές φορές μπορεί να τον βοηθήσει, ότι κάποιος άλλος νοιάζεται για αυτόν, ότι υπήρχε κάποιος που τον άκουσε, που τον έλαβε σοβαρά υπόψη.

πηγές: Guardian, Independent
φωτο: ΑΠΕ/ΜΠΕ - ert.gr/

==========================
 "O σιωπών δοκεί συναινείν"