Από τη δυστοπία του πολιτισμού στην ουτοπία του έρωτα

Σωτηρία Καλασαρίδου.

Πόσες φορές δεν ταξιδεύουμε στο μέλλον, έχοντας ταυτόχρονα μιαν εδραία βεβαιότητα ότι ως ανάδοχοι μιας αρνητικής κληρονομιάς θα κληροδοτήσουμε στους απογόνους μας μια κοινωνία στα όρια του εφιάλτη στην οποία ο φόβος θα κρατά τον πρωταγωνιστικό ρόλο; 

Ο δυστοπικός χαρακτήρας μιας τέτοιας φαντασίωσης βρίσκει μιαν ιδανική διηγητική εκφορά μέσα από το βιβλίο Η μπαλάντα της Λίλας Κ της Γαλλίδας συγγραφέως Μπλαντίν Λε Καλέ που εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πόλις (Απρίλιος, 2014) σε μετάφραση της Ευγενίας Γραμματικοπούλου.

Ο «Μεγάλος Αδερφός» κατασκοπεύει τις κινήσεις των πολιτών στο διχοτομημένο Παρίσι στο μεταίχμιο του λυκόφωτος του 21ου και των αρχών του  22ου αιώνα: στη μια πλευρά της πόλης οι κάμερες παρακολούθησης εισβάλλουν παντού, καταγράφοντας τις κινήσεις των πολιτών από στους δρόμους και τους χώρους εργασίας μέχρι τα δωμάτια των κατοικιών τους· στην άλλη πλευρά του Παρισιού, στη «Ζώνη», η ελευθερία έχει το τίμημα μιας υποβαθμισμένης ποιοτικά ζωής με κύρια χαρακτηριστικά την περιθωριοποίηση και την εξαθλίωση. 

Ο φακός της Λε Καλέ εστιάζει στην εξάχρονη Λίλα, την οποία οι αρχές αποχωρίζουν βίαια από την αγκαλιά της έκνομης μητέρας της κάπου στο βάθος της «Ζώνης», για να μεγαλώσει σε ένα ίδρυμα «εντός των τειχών του πολιτισμού», που κάποιες φορές θυμίζει φυλακή, εξιστορώντας όλο το περιπετειώδες ταξίδι της παιδικής και εφηβικής ηλικίας της μέχρι και την πρώτη νεότητά της. 

Η συγγραφέας στηλιτεύει τον πολιτισμό της υψηλής τεχνολογίας που εν . . . προκειμένω συνυφαίνεται με την τυφλή υπακοή στην απολυταρχία της παρακολούθησης και της λογοκρισίας. 

Οι ιθύνοντες που χειρίζονται τις κάμερες, παρακολουθούν και μανιπουλάρουν την αποστειρωμένη, άνευρη, χωρίς ανάσα, ζωή των πολιτών, από τις αγορές και την εργασία τους μέχρι τον υγειονομικό τους έλεγχο, την αναπαραγωγή, και την ερωτική τους ζωή, καταστρατηγώντας όλους τους νόμους της ανθρώπινης φύσης για επικοινωνία και επαφή ουσίας.

Η υπόθεση του μυθιστορήματος μπορεί να εξελίσσεται στο μέλλον, η πρωτοπρόσωπη και με γραμμική πορεία κατά κύριο λόγο ωστόσο αφήγηση του βιβλίου, έχει στο μεγαλύτερο μέρος του έργου χαρακτήρα εξιστόρησης αναμνήσεων μιας προσωπικής ιστορίας. 

Στο κείμενο ενσωματώνεται εν είδει ανάδρομης αφήγησης ο φάκελος ολόκληρου του βίου της μητέρας της Λίλας που ο αναγνώστης τον διαβάζει μαζί με την πρωταγωνίστρια λίγο πριν εκπνεύσει το μυθιστόρημα. 

Ο εν λόγω εγκιβωτισμός της ιστορίας ζωής με στοιχεία ημερολογίου της μητέρας της ηρωίδας προσδίδει στο κείμενο μια γνήσια αληθοφάνεια, κορυφώνοντας την ίδια στιγμή την έξαρση των συναισθημάτων του αναγνώστη χωρίς το μυθιστόρημα να εκπίπτει της αυθεντικής συγκινησιακής του ποιότητας.

Είναι σημαντικό να ειπωθεί πως την εξέλιξη της πλοκής υπηρετεί και το μότο του βιβλίου, ένα απόσπασμα από το μουσικό κομμάτι Summertime του συνθέτη George Gershwin σε στίχους του συγγραφέα DuBose Heyword που δημιουργήθηκε για την όπερα Porgy and Bess και που αργότερα μετεξελίχθηκε στη διαχρονικότερη τζαζ μπαλάντα μέσα από τη φωνή της Ella Fitzgerald. 

Η συγκεκριμένη μπαλάντα πέρα από τη διακριτική σχέση της με τον τίτλο του βιβλίου επανεμφανίζεται μέσα στην αφήγηση σαν σύνθημα που δρα πολυτροπικά για την ηρωίδα: τη νανουρίζει και την καταπραΰνει σαν αναλγητικό, την αφυπνίζει και συντηρεί τη μνήμη της ως ισχυρό διεγερτικό, την παρηγορεί ως ένα πολύτιμο φυλαχτό.  

Ο υβριδισμός του μυθιστορήματος απογειώνει την αφήγηση: πρόκειται για βιβλίο δυστοπικό, κοινωνικοπολιτισμικό, φαντασίας, και με στοιχεία του μυθιστορήματος ενηλικίωσης. 

Η κεντρική ηρωίδα βρίσκεται στη δίνη μιας δυσχερούς αναμέτρησης με το τραύμα έλλειψης της μητέρας και με το βίωμα ενός καθεστώτος ανελευθερίας και διάλυσης της ιδιωτικότητας που συρρικνώνει τον ορίζοντα προσδοκιών  των ανθρώπων. 

Η διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητας της νεαρής ηρωίδας έχει μερικά από τα χαρακτηριστικά των μυθιστορημάτων ενηλικίωσης: μαθητεία και διαμόρφωση του πνεύματος της πρωταγωνίστριας, ηθική και ψυχολογική ωρίμανσή της μέσα από τις αντιξοότητες, αντιμετώπιση νέων και επώδυνων εμπειριών, συμφιλίωση με τον εαυτό.

Το μυθιστόρημα της Λε Καλέ αποτελεί μια κορυφαία λογοτεχνική στιγμή που παλινδρομεί ανάμεσα στην ειρωνική στηλίτευση ενός δυστοπικού πολιτισμού και στην παρήγορη υπόσχεση του ουτοπικού καταφυγίου που μπορεί να προσφέρει ο έρωτας. 

Ο δυστοπικός φουτουρισμός του μυθιστορήματος φαίνεται να δρα ως συνισταμένη δύο συνιστωσών: από τη μια ο οργουελικός χαρακτήρας του βιβλίου ανάγει τον τεχνολογικό πολιτισμό σε μετωνυμία της κοινωνικής παθογένειας με κύρια χαρακτηριστικά την επιστημονικοποίηση του φόβου, τη νομιμοποίηση της κατάλυσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και την ιδεολογικοποίηση του ρατσισμού. 

Από την άλλη πλευρά η δυστοπία του παρόντος βιβλίου έχει έντονα καφκικό άρωμα·   το όνομα Λίλα Κ. μας θυμίζει έντονα τον Γιόζεφ Κ. της Δίκης του μεγάλου Τσέχου συγγραφέα, αλλά κυρίως η αναίτια καταδίκη του Κάουφμαν, πιστού δασκάλου της πρωταγωνίστριας, όπως και η Βιβλιοθήκη στην οποία αυτή εργάζεται μόλις αποχωρεί από το άσυλο, υπογραμμίζουν την αίσθηση ενός καφκικού τοπίου, όπου κυριαρχούν οι σκιές, και ενός μηχανισμού που συνθλίβει στα γρανάζια του το υποκείμενο και αλέθει τη μοίρα του.

Εντούτοις, είναι πραγματικά αριστοτεχνικά αφαιρετικός ο τρόπος με τον οποίο η Λε Καλέ αποφορτίζει τη δυστοπική ένταση του μυθιστορήματός της στο τέλος. 

Τούτο επιτυγχάνεται μέσα από τη διαχείριση της έννοιας του έρωτα, στον βαθμό που μόνο αυτός μοιάζει να είναι φερμένος από το παρελθόν, και να εμφανίζεται ως αταβιστική συμπεριφορά με θετικό πρόσημο που γεφυρώνει το σχίσμα μεταξύ των γενεών, επαναπροσδιορίζει και νοηματοδοτεί από μηδενική βάση την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα σε ένα εχθρικό και αφιλόξενο περιβάλλον. 

Είναι σαν να επιχειρεί να μας εφησυχάσει η συγγραφέας, διαβεβαιώνοντάς μας ότι η πολιτισμική μοίρα των απογόνων μας, όσο και αν θα είναι εν πολλοίς αρνητικά προκαθορισμένη από την εξέλιξη της τεχνολογίας, θα ξαναβρίσκει πάντα την ανθρώπινή της υπόσταση στην ουτοπική ερωτική Εδέμ που δύναται να υπάρξει για τον καθέναν από εμάς.

INFO:

Μπλαντίν Λε Καλέ: Η μπαλάντα της Λίλας Κ , Ευγενία Γραμματικοπούλου, εκδόσεις Πόλις.

=====================

 "O σιωπών δοκεί συναινείν"