Jean-Paul Sartre: “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος…” - Jean-Paul Sartre and Existential Choice - Albert Camus vs. Jean-Paul Sartre

Jean-Paul Sartre - «Ο εγκαταλειμμένος άνθρωπος»

Ο άνθρωπος είναι «εγκαταλειμμένος», αφημένος στη δική του πρωτοβουλία.

Για να σας δώσω ένα παράδειγμα, που θα σας επιτρέψει να καταλάβετε καλύτερα την «εγκατάλειψη» θ’ αναφέρω την περίπτωση ενός απ’ τους μαθητές μου, που ήρθε να με βρει κάτω από τις ακόλουθες συνθήκες.

Ο πατέρας του είχε τσακωθεί με τη μητέρα του και μάλιστα έδειχνε πως είχε κλίση να γίνει συνεργάτης των Γερμανών· ο μεγαλύτερος αδελφός του είχε σκοτωθεί στη γερμανική επίθεση του 1940 κι αυτός ο νέος, με κάπως πρωτόγονα συναισθήματα αλλά και περίσσια γενναιοψυχία, επιθυμούσε να εκδικηθεί το θάνατό του. 

Η μητέρα του ζούσε μαζί του, πολύ στενοχωρημένη από την ημι-προδοσία του πατέρα του και τον χαμό του πρωτότοκου γιου της, και δεν έβρισκε παρηγοριά παρά σ’ αυτόν τον μικρότερο.

Ένα παράδειγμα

Τη στιγμή εκείνη, λοιπόν, ο νεαρός έπρεπε να διαλέξει: ή να φύγει στην Αγγλία και να προσχωρήσει στις Ελεύθερες Γαλλικές Δυνάμεις —δηλαδή να εγκαταλείψει τη μητέρα του— ή να παραμείνει κοντά στη μητέρα του και να τη βοηθήσει να ζήσει. 

Είχε απόλυτα συνειδητοποιήσει πως αυτή η γυναίκα δεν ζούσε παρά χάρη στην παρουσία του και πως η εξαφάνισή του —και ίσιος ο θάνατός του— θα την εβύθιζαν στην απελπισία. 

Ήξερε ακόμα πως στο βάθος, συγκεκριμένα, κάθε πράξη που έκανε απέναντι στη μητέρα του είχε το αντίκρυσμά της, με την έννοια πως την βοηθούσε να ζήσει, ενώ κάθε πράξη που θα έκανε για να φύγει και να πολεμήσει ήταν διφορούμενη, αμφίβολης αποτελεσματικότητας, μπορούσε κάλλιστα να χαθεί στις άμμους και να μη χρησιμέψει σε τίποτα.

Για παράδειγμα: φεύγοντας για την Αγγλία, μπορούσε να συλληφθεί και να κλειστεί επ’ αόριστο σ’ ένα ισπανικό στρατόπεδο, καθώς θα περνούσε απ’ την Ισπανία· μπορούσε πάλι να φτάσει κάποτε στην Αγγλία ή στο Αλγέρι κι εκεί να τον ρίξουν σε κανένα γραφείο να μουντζουρώνει χαρτιά.

Δύο τύποι ηθικής

Βρισκόταν, κατά συνέπεια, απέναντι σε δύο τύπους δράσης πολύ διαφορετικούς: η μια ήταν συγκεκριμένη, άμεση, αλλά δεν απευθυνόταν παρά σε ένα μόνον άτομο· η άλλη, που απευθυνόταν σ’ ένα πολύ ευρύτερο σύνολο, σε μιαν εθνικήν ολότητα, ήταν απ’ αυτόν ακριβώς τον προσανατολισμό της διφορούμενη και μπορούσε να διακοπεί στα μισά του δρόμου. 

Ταυτόχρονα, εδίσταζε ανάμεσα σε δύο τύπους ηθικής. Απ’ τη μια μεριά, είχε να κάνει με μιαν ηθική της συμπάθειας, της ατομικής αφοσίωσης· απ’ την άλλη, αντιμετώπιζε μιαν πολύ ευρύτερη ηθική αλλά πολύ αμφισβητήσιμης αποτελεσματικότητας.

Το χριστιανικό δόγμα

Έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στις δύο. Ποιος μπορούσε να τον βοηθήσει να διαλέξει; Το χριστιανικό δόγμα; Όχι. Το χριστιανικό δόγμα λέει: έσο φιλάνθρωπος, αγάπα τον πλησίον σου, θυσίασε τον εαυτό σου στους άλλους, διάλεξε τον πιο τραχύ δρόμο, κτλ., κτλ.

Ποιος, όμως, είναι ο πιο τραχύς δρόμος; 

Ποιον πρέπει ν’ αγαπάμε «ως αδελφόν», τον συμμαχητή μας ή τη μητέρα μας; 

Τι είναι πιο ωφέλιμο, η αόριστη συμμετοχή στις πολεμικές επιχειρήσεις ενός συνόλου ή η συγκεκριμένη βοήθεια σ’ ένα συγκεκριμένο ον για να ζήσει; 

Ποιος μπορεί ν’ αποφασίσει απ’ τα πριν γι’ αυτά; 

Κανένας. Καμιά γραπτή ηθική δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα το ένα ή το άλλο.

Η καντιανή ηθική λέει: μη χρησιμοποιείτε ποτέ τους άλλους σαν μέσα αλλά σαν σκοπό. 

Πάει καλά: αν παραμείνω κοντά στη μητέρα μου, θα της φερθώ σαν να ήταν σκοπός και όχι μέσο, αλλά, απ’ αυτό το ίδιο το γεγονός κινδυνεύω να χρησιμοποιήσω σαν μέσο αυτούς που πολεμάνε γύρω μου· και αντίστροφα, αν πάω κι εγώ να πολεμήσω, θα φερθώ στους συμμαχητές μου σαν να ήταν σκοπός, ενώ κινδυνεύω έτσι να χρησιμοποιήσω τη μητέρα μου σαν μέσο.

Αξία και συναίσθημα

Αν οι αξίες είναι αόριστες, κι αν είναι πάρα πολύ πλατιές για τη συγκεκριμένη περίπτωση που εξετάζουμε, δεν μας μένει παρά να εμπιστευθούμε το ένστικτό μας. Αυτό ακριβώς προσπάθησε να κάνει κι ο νεαρός· κι όταν τον είδα, έλεγε: στο βάθος, αυτό που έχει σημασία είναι το συναίσθημα· θα έπρεπε να διαλέξω αυτό που με σπρώχνει αληθινά προς κάποια κατεύθυνση.

Αν αισθάνομαι πως αγαπάω αρκετά τη μητέρα μου για να θυσιάσω προς χάρη της όλα τ’ άλλα —την επιθυμία μου για εκδίκηση, την επιθυμία μου για δράση, την επιθυμία μου για περιπέτειες— μένω κοντά της. Αν, αντίθετα, αισθάνομαι πως η αγάπη για τη μητέρα μου δεν είναι αρκετή, τότε φεύγω.

Πώς, όμως, να καθορίσει κανείς την αξία ενός συναισθήματος. 

Τι έδινε αξία στο συναίσθημά του για τη μητέρα του; 

Το γεγονός ακριβώς ότι έμενε για χάρη της. 

Μπορώ να πω: αγαπάω αρκετά τον τάδε φίλο μου για να του θυσιάσω το δείνα ποσό χρημάτων· δεν μπορώ να το πω στ’ αλήθεια παρά μόνον αν το ‘χω κιόλας κάνει. 

Μπορώ να πω: αγαπάω αρκετά τη μητέρα μου ώστε να μείνω, αν έχω ήδη μείνει κοντά της. 

Δεν μπορώ να καθορίσω την αξία αυτής της αφοσίωσης, παρά μόνο αν έχω κάνει μια πράξη που να την επικυρώνει και να την προσδιορίζει. 

Καθώς, όμως, εγώ ζητάω από αυτή την αφοσίωση να δικαιολογήσει την πράξη μου, παρασύρομαι σ’ ένα φαύλο κύκλο.

Το συναίσθημα οικοδομείται με τις πράξεις μας

Άλλωστε ο Αντρέ Ζιντ είπε, πολύ σωστά, πως ένα συναίσθημα που υποκρινόμαστε ή ένα συναίσθημα που ζούμε σαν βίωμα είναι δυο πράγματα σχεδόν αδιαχώριστα: το ν’ αποφασίσω πως αγαπάω τη μητέρα μου μένοντας κοντά της ή να παίξω θέατρο μ’ αποτέλεσμα να φαίνεται πως μένω για τη μητέρα μου, είναι λιγάκι το ίδιο πράγμα. 

Μ’ άλλα λόγια: το συναίσθημα οικοδομείται με τις πράξεις που κάνουμε· άρα, δεν μπορώ να το συμβουλευθώ και να το χρησιμοποιήσω σαν οδηγό. 

Αυτό σημαίνει πως δεν μπορώ ούτε ν’ αναζητήσω μέσα μου την αυθεντική διάθεση που θα με σπρώξει να δράσω, ούτε και να ζητήσω από μιαν έτοιμη ηθική έννοιες που θα μου επιτρέψουν να δράσω.

Εκλογή και δέσμευση

Θα μου πείτε: πήγε τουλάχιστον σ’ έναν καθηγητή για να του ζητήσει συμβουλή: Αν, όμως, πάτε να ζητήσετε συμβουλή σ’ έναν ιερέα, για παράδειγμα, έχετε ήδη διαλέξει αυτόν τον ιερέα κι όχι άλλον, ξέρατε ήδη στο βάθος, κατά το μάλλον ή ήττον, αυτό που θα συμβούλευε. 

Μ’ άλλα λόγια: διαλέγοντας τον σύμβουλο, σημαίνει και πάλι πως δεσμεύετε τον εαυτό σας. 

Η απόδειξη είναι πως, αν σας ρωτήσουν κι είσαστε χριστιανός, αμέσως θα πείτε: πηγαίνετε να συμβουλευθείτε έναν ιερέα.

Αλλά υπάρχουν ιερείς που συνεργάστηκαν με τους Γερμανούς, ιερείς που περίμεναν να δουν κατά πού θα κλίνει η πλάστιγγα και ιερείς που πήραν μέρος στην Αντίσταση. Ποιον να διαλέξει κανείς; 

Κι αν ο νεαρός διαλέξει έναν ιερέα που ανήκε στην Αντίσταση, ή, αντίθετα ένα συνεργάτη των Γερμανών, έχει κιόλας αποφασίσει το είδος συμβουλής που θα του δοθεί.

Δεν υπάρχει γενική ηθική

Έτσι, καθώς ήρθε να βρει εμένα, ήξερε την απάντηση που θα του έδινα και δεν είχα παρά μιαν απάντηση να του δώσω: είσαστε ελεύθερος, διαλέχτε μόνος σας, δηλαδή εφεύρετε. 

Καμιά γενική ηθική δεν μπορεί να υποδείξει τι πρέπει να γίνει: δεν υπάρχουν «σημάδια» στον κόσμο. 

Οι καθολικοί θα απαντήσουν: μα υπάρχουν «σημάδια». 

Ας το δεχθούμε· πάντως, εγώ διαλέγω το νόημα που θα τους δώσω.

Jean-Paul Sartre: “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος…”

Γράφει η Λιάνα Ζωζά

Ο Jean-Paul Sartre (1905-1980), φιλόσοφος, θεατρικός συγγραφέας, μυθιστοριογράφος, πολιτικός ακτιβιστής, βιογράφος και λογοτέχνης, υπήρξε ο κυριότερος εκπρόσωπος του φιλοσοφικού υπαρξισμού και ίσως ο σημαντικότερος φιλόσοφος του εικοστού αιώνα.

“MAN IS CONDEMNED TO BE FREE? BECAUSE ONCE THROWN INTO THE WORLD, HE IS RESPONSIBLE FOR EVERYTHING HE DOES”
JEAN-PAUL SARTRE

Γεννήθηκε στο Παρίσι και ήταν το μονάκριβο παιδί του αξιωματικού του γαλλικού ναυτικού Jean-Baptiste Sartre και της Αλσατικής καταγωγής Anne-Marie Schweitzer. Πεθαίνοντας ο πατέρας του, όταν ο Sartre ήταν μόλις δύο χρονών και μη μπορώντας η μητέρα του να αναλάβει μόνη της, την ανατροφή του, επιστρέφουν στο σπίτι των γονιών της και ο μικρός μεγαλώνει σε ένα σπίτι όπου τα βιβλία έχουν κυρίαρχο ρόλο. Έτσι ξεκίνησε, σε νεαρή ηλικία, η “μύησή” του στην κλασική λογοτεχνία και τα πρώτα βήματα στην πορεία της διανόησης και στη φιλοσοφική του εξέλιξη.

Σαν έφηβος, ήρθε σε επαφή με τη φιλοσοφία μέσα από το δοκίμιο του Henri Bergson “Time and Free Will: An Essay on the Immediate Data of Consciousness”. Ακολουθούν ιδιωτικά σχολεία στο Παρίσι, όπου κερδίζει επαίνους και διακρίσεις και σημαντικές σπουδές που καταλήγουν στο École Normale Supérieure, όπου τελειώνει με τη σημαντική διατριβή “Image in Psychological Life: Role and Nature”, με καθηγητή τον διάσημο ψυχολόγο Henri Delacroix.

ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΟ 1928, ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟ SIMONE DE BEAUVOIR ΚΑΙ ΣΥΝΥΠΑΡΧΕΙ ΜΑΖΙ ΤΗΣ ΣΕ ΜΙΑ ΑΝΤΙΣΥΜΒΑΤΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΠΟΥ ΚΡΑΤΑ 52 ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΧΡΙ ΤΟ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ, ΤΟ 1980

 Jean Paul Sartre and Simone de Beauvoir

Εκεί, συναντά το 1928, τη συγγραφέα και φιλόσοφο Simone de Beauvoir και συνυπάρχει μαζί της σε μια αντισυμβατική σχέση που κρατά 52 χρόνια μέχρι το θάνατο του, το 1980. Οι δυο τους λειτουργούν ανατρεπτικά, αμφισβητώντας τις πολιτικές και κοινωνικές δομές της εποχής, με τον τρόπο ζωής και σκέψης τους, θεωρώντας τες αστικές και καταπιεστικές και προκαλώντας τη συντηρητική κοινωνία της εποχής. Από αυτή την ελεύθερη και ανοιχτή συμβίωση προκύπτει, το 1943, το πρώτο βιβλίο του Sartre “Το είναι και το μηδέν”, με θέμα τη σύγκρουση μεταξύ της καταπιεστικής, πνευματικά καταστρεπτικής συμμόρφωσης και ενός “αυθεντικού” τρόπου “ύπαρξης”, βιβλίο που θα μπορούσε να αποτελεί και το κύριο φιλοσοφικό έργο του.

Ακολουθεί, το 1946, το “Ο Υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός” μέσα από το οποίο υποστηρίζει πως ο “Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος. Ο άνθρωπος είναι καταδικασμένος, γιατί δεν διάλεξε ο ίδιος την ύπαρξή του, αλλά εφόσον βρίσκεται στον κόσμο είναι υπεύθυνος για όλες τις πράξεις του. Η ελευθερία θα πρέπει να θεωρηθεί σκοπός του ατόμου. Μόνο όμως, αν συνοδεύεται από την αναγνώριση της ελευθερίας των άλλων“. Αρχικά, παρουσιάστηκε σαν διάλεξη και αποτελεί την εισαγωγή στη φιλοσοφία.

Πιστεύοντας στην στρατευμένη τέχνη και στο ότι οι διανοούμενοι οφείλουν να έχουν άποψη και ενεργό κοινωνικό ρόλο αποφασίζει κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου να καταταγεί στην υπηρεσία μετεωρολογίας του στρατού. Δυστυχώς, συνελήφθη αιχμάλωτος ανήμερα των γενεθλίων του, στις 21 Ιουνίου 1940. Εγκλείστηκε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Γερμανία, για μερικούς μήνες, μέχρι που κατάφερε να διαφύγει.

Έχοντας πια και την εμπειρία του εγκλεισμού στο στρατόπεδο, εμμένει ακόμη περισσότερο στην άποψή του για την ανάγκη της στρατευμένης τέχνη και διανόησης και ιδρύει το 1945, το περίφημο λογοτεχνικό περιοδικό “Les Temps Μodernes”, όπου εκτός από τον ίδιο αρθρογραφούν οι Raymond Aron, Simone de Beauvoir, Michel Leiris, Maurice Merleau-Ponty, Albert Ollivier και Jean Paulhan. Οι André Malraux και Albert Camus αρνήθηκαν να συμμετέχουν στο εγχείρημα, ο καθένας για διαφορετικούς λόγους. Στο εκδοτικό σημείωμα που περιλαμβάνεται στο πρώτο τεύχος του περιοδικού, θέτει το θέμα της ευθύνης των διανοούμενων καθώς και της στρατευμένης λογοτεχνίας.

Henri Bresson and Jean-Paul Sartre, Paris 1946.

Μια σειρά από πολιτικές ενέργειες, από την πλευρά του, τον κάνουν τελικά να υποστηρίξει ανοιχτά το Κομμουνιστικό Κόμμα. Δηλώνει αριστερός, αλλά είναι αντίθετος με το Σταλινισμό. Είναι άραγε μια έξυπνη προσπάθεια του δημιουργήσει μια καινούρια θεωρία, όπου θα μπορούν να συνυπάρχουν ο μαρξισμός με τον υπαρξισμό; Η προσπάθεια απέτυχε, αλλά αυτό δεν εμπόδισε πολλούς να τον θεωρήσουν σαν τον απόλυτο στρατευμένο διανοούμενο που στήριζε τις πολιτικές επιλογές του με τη ζωή και το έργο του.

“…ΜΙΑ ΧΑΜΕΝΗ ΜΑΧΗ ΕΙΝΑΙ Η ΜΑΧΗ ΠΟΥ ΝΟΜΙΖΕΙΣ ΟΤΙ ΕΧΑΣΕΣ”

Στις αρχές του 1960, ο διευθυντής του κουβανέζικου περιοδικού Revolucion, Carlos Franqui, προσκάλεσε τον Sartre, να επισκεφθεί την Κούβα. Το ταξίδι κράτησε ένα μήνα και συνοδευόμενος πάντα από τη Simon de Beauvoir, γνώρισαν από κοντά την Κούβα της επανάστασης, τον Fidel Castro και τον Che Guevara. Προέκυψε ένα μεγάλο ρεπορτάζ, το οποίο ο Sartre, δημοσίευσε στην εφημερίδα France-Soir, με τίτλο Ouragan sur le sucre και σε δεκαέξι συνέχειες, με στόχο να γνωρίσει το γαλλικό κοινό την κουβανέζικη επανάσταση.

Guevara, Jean-Paul Sartre and Simone de Beauvoir, Havana 1960.

Προκλητικός, αντιφατικός, αλλά παρ’όλα αυτά πιστός στις απόψεις του, το 1964, αρνείται να δεχτεί το Νόμπελ Λογοτεχνίας που του απονεμήθηκε, προκαλώντας έκπληξη στην παγκόσμια κοινή γνώμη και αναστατώνοντας τον πνευματικό κόσμο που τον σχολιάζει ποικιλότροπα.

Αδιαμφισβήτητο πάντως γεγονός, αποτελεί η απουσία του υπαρξιστή φιλοσόφου στην καθιερωμένη επίσημη τελετή των βραβείων Νόμπελ, τον Δεκέμβριο του 1964. Ο ίδιος σε επιστολή του προς τη Σουηδική Ακαδημία δήλωσε πως αρνείται να δεχτεί οποιαδήποτε διάκριση, από όποια ίδρυμα και να προέρχεται αυτή, πιστεύοντας πως του στερεί τη ελευθερία της σκέψης και της έκφρασης.

Παλαιότερα, το 1945 είχε αρνηθεί την παρασημοφόρηση από τo γαλλικό Τάγμα της Τιμής (Légion d’ honneur) ενώ είχε απορρίψει και την έδρα που του προτάθηκε στο Κολλέγιο Γαλλίας (Collège de France).

Συνεχίζει να συμμετέχει ενεργά στα πολιτικά γεγονότα, με εντυπωσιακά δρώμενα και με τη συνέργεια και άλλων φιλοσόφων και να επεμβαίνει στη δημόσια ζωή, όταν κάποια θέματα του κεντρίζουν την προσοχή, ακόμη και όταν πια είναι καταπονημένος από τις σωματικές και πνευματικές υπερβολές. 

Jean Paul Sartre and Albert Camus

Πεθαίνει στο Παρίσι, στις 15 Απριλίου 1980, από πνευμονικό οίδημα, δηλώνοντας πως ήταν και παραμένει… αναρχικός και αφήνοντας πίσω του, ένα από τα πιο σημαντικά φιλοσοφικά έργα που ακόμη και σήμερα δεν έχει ξεπεραστεί. Εξάλλου “…μια χαμένη μάχη είναι η μάχη που νομίζεις ότι έχασες”.

Ερώτηση: Γιατί δεν δεχτήκατε το βραβείο νόμπελ;
– Σαρτρ: Καλύτερα να μη μιλήσω γι’ αυτό.
– Γιατί;
-Σαρτρ: Γιατί δεν νομίζω πως μία ακαδημία ή ένα βραβείο
μπορεί να έχει καμιά σχέση μαζί μου. Εκείνο που θεωρώ για
μεγαλύτερη τιμή είναι να με διαβάζουν.

.

(Από το βιβλίο: Ο υπαρξισμός είναι ανθρωπισμός | Εκδόσεις: Ρούγκα)

1. Πηγαίνεις κάτω δεξια στους "Υπότιτλους" (c)

2. Πατάς και γράφει "Αγγλικά"

3. Δίπλα ακριβώς έχει ένα γραναζάκι - το επιλέγεις

4. Εμφανιζεται ένα menu με γλώσσες

5. Κάτω έχει "Αυτόματη μετάφραση"

6. Επιλέγεις από τη "γραμμή κύλισης των γλωσσών"

7. Τα Ελληνικά.

=====================

 "O σιωπών δοκεί συναινείν"