Δημοκρατικά μαθήματα από την Αρχαία Ελλάδα

Της Πολυβιας Παραρα*

Tην περίοδο αυτή διαπιστώνουμε μια κρίση των κομμάτων εξουσίας στη συνείδηση των πολιτών. Στον πυρήνα αυτού του προβλήματος βρίσκεται ο κλονισμός της πίστης των πολιτών για τον τρόπο που ασκείται η εξουσία από τα κόμματα εξουσίας. Από τη μια πλευρά ο πολίτης βιώνει τα προβλήματα της χώρας να παραμένουν άλυτα σε ένα περιβάλλον αδιαφάνειας και η οικονομική κατάσταση των πολλών και ασθενεστέρων να επιδεινώνεται. Από την άλλη οι πολιτικοί να χρησιμοποιούν την εξουσία σαν φέουδό τους για να ικανοποιούν την κομματική πελατεία και να βολεύουν τους φίλους τους, να διαπλέκονται συχνά αντλώντας πολιτικά και οικονομικά οφέλη. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, γιατί ο πολίτης να είναι πρόθυμος να θυσιάσει τα κεκτημένα του στο όνομα του ξεπεράσματος των αγκυλώσεων, όταν δεν έχει πειστεί –και δικαίως με τα όσα έχει δει μέχρι σήμερα– ότι οι δικές του θυσίες θα πιάσουν τόπο για μια καλύτερη Ελλάδα δικιά του και των παιδιών του;

Για να περνούν οι μεταρρυθμίσεις και να διορθώνονται τα κακώς κείμενα, που όλοι τα βλέπουν και κανείς δεν τα αρνείται, είναι απαραίτητο οι πολίτες, οι οποίοι είναι και αυτοί που πληρώνουν το τίμημα, να συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, να παράγουν πολιτική και όχι να περιορίζονται στον ρόλο των θεατών των εξελίξεων. Η συμμετοχή των πολιτών στη διαδικασία διαμόρφωσης πολιτικών προτάσεων για μεταρρυθμίσεις που κατατίθενται από την εκάστοτε εξουσία είναι η πρόκληση που πρέπει να αντιμετωπίσει η αντιπροσωπευτική δημοκρατία αφενός για να μην απαξιωθεί από την αδιαφορία και αποχή των πολιτών από τα κοινά και αφετέρου για να μην παραδοθεί στον έλεγχο των δυνατών, εντός και εκτός πολιτικής.

Το πρόβλημα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας της σύγχρονης εποχής είναι αυτό της συμμετοχής, να πειστεί δηλαδή ο πολίτης ότι η ενεργός συμμετοχή του κάνει τη διαφορά στην πολιτική και να αρθεί το αίσθημα ότι οι πολιτικές αποφάσεις δρομολογούνται ανεξάρτητα από αυτόν. Η αποχή από τις εκλογές, η απάθεια, η αδιαφορία –ευτυχώς όχι τόσο εμφανείς στην Ελλάδα και στην Ευρώπη όσο στις ΗΠΑ– θέτουν την πρόκληση πως θα αυξηθεί το ενδιαφέρον του πολίτη για τα κοινά. Η δυναμική της υπάρχουσας κατάστασης δεν είναι ενθαρρυντική προς αυτή την κατεύθυνση, δεδομένου ότι τα κόμματα αποδομούνται ιδεολογικά, ο βιοποριστικός αγώνας με στόχο την καταναλωτική ευημερία απορροφά την ενέργεια και το ενδιαφέρον του πολίτη, και το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον δημιουργεί την αίσθηση ότι οι αποφάσεις λαμβάνονται από θεσμούς στους οποίους ο πολίτης έχει μειωμένη ή καθόλου πρόσβαση, με αποτέλεσμα το κίνητρο για πολιτική συμμετοχή να αμβλύνεται ως ματαιοπονία.

Η πρόκληση για τη σύγχρονη δημοκρατία είναι πώς θα γίνει ο πολίτης ενεργός και καταρτισμένος συμμέτοχος στο πολιτικό γίγνεσθαι όχι μόνο με την ψήφο του ανά τετραετία, αλλά παρεμβαίνοντας στα τρέχοντα ζητήματα με συγκροτημένο τρόπο και αποτελεσματικότητα έχοντας γνώση και βήμα. Στην αρχαιότητα η άμεση δημοκρατία τού έδινε το βήμα να παρέμβει άμεσα και αποτελεσματικά. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία τον εκπροσωπεί, αλλά δεν του δίνει το βήμα να εκφραστεί άμεσα και να παράξει πολιτική. Ομως, ο πολίτης φύσει ελκύεται από την ενασχόληση με τα κοινά και το γεγονός αυτό ενέχει μια δυναμική που μπορεί να αξιοποιηθεί για περισσότερη δημοκρατία.

Ο διακεκριμένος ιστορικός ελληνιστής Mogens Herman Hansen στο βιβλίο του «Η Παράδοση της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας και η Σπουδαιότητά της για τη Σύγχρονη Δημοκρατία» The Royal Danish Academy of Science and Letters, Copenhagen 2005, εξετάζει ακριβώς αυτό το ζήτημα και παραθέτει συγκεκριμένη ανάλυση, με βάση την οποία η σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία θα μπορούσε να ενσωματώσει θεσμούς της αρχαίας ελληνικής δημοκρατίας και να δώσει στον απλό πολίτη ενεργό παραγωγικό ρόλο κατά την άσκηση πολιτικής. Πιο συγκεκριμένα, θεωρεί ότι η σύγχρονη δημοκρατία μπορεί να εμπνευστεί από το μοντέλο της δημοκρατίας του Περικλή, το οποίο ιστορικά ήταν μοναδικό σε ό,τι αφορά το ζήτημα της έκτασης της συμμετοχής των πολιτών στα κοινά. Το θεωρητικό ερώτημα είναι πώς μια τέτοια μορφή συμμετοχής, τύπου άμεσης δημοκρατίας μπορεί να γίνει πράξη. Αυτό που προτείνεται στο βιβλίο του είναι, με την αξιοποίηση της πληροφορικής, να δημιουργηθεί ένα δεύτερο βουλευτικό σώμα, το οποίο με μέσο τη δημοσκοπική διαβούλευση θα παρεμβαίνει γνωμοδοτώντας για τα τρέχοντα πολιτικά θέματα. Αυτό το δεύτερο βουλευτικό σώμα θα αποτελείται από πολίτες που θα εκλέγονται με κλήρο (από τους εκλογικούς καταλόγους) για να υπηρετούν ετήσια και οι οποίοι θα επικοινωνούν, διαλέγονται και ψηφίζουν μέσω της πληροφορικής.

Η τεχνολογική ανάπτυξη δίνει τη δυνατότητα για μια μορφή άμεσων δημοκρατικών θεσμών, μια μορφή «τηλε»-δημοκρατίας. Εκ περιτροπής θα εκλέγεται κάθε χρόνο νέο σώμα έτσι ώστε όλοι οι πολίτες περιοδικά να εκλεγούν τουλάχιστον μία φορά. Πιο συγκεκριμένα, εφαρμόζοντας αυτό το θεωρητικό μοντέλο στη Δανία, ο αριθμός του σώματος αυτού θα μπορούσε να είναι 70.000 πολίτες, οι οποίοι χωρισμένοι σε δεκάδες θεματικές ομάδες θα ενημερώνονται σε βάθος για το ζήτημα για το οποίο θα καλούνται να γνωμοδοτήσουν, θα αμείβονται γι’ αυτό το έργο και η γνώμη τους θα έχει καθοριστική σημασία. Αυτή η μορφή δημοσκοπικής διαβούλευσης «deliberative polls» ονομάζεται «δημαρχία» (demarchy), δηλαδή «ο δήμος άρχει» και αποτελεί μια μορφή εξουσίας που ασκείται από απλούς πολίτες στο πλαίσιο της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Όμως, υπογραμμίζει ότι για να ασκείται άμεση δημοκρατία πρέπει να πληρούνται απαραίτητα προϋποθέσεις, όπως η πίστη στην ευφυΐα των απλών πολιτών και στον παραμερισμό του ατομικού τους συμφέροντος προς όφελος του εθνικού, η πίστη ότι οι πολίτες ενδιαφέρονται να είναι πληροφορημένοι και να συμμετέχουν στη λήψη αποφάσεων, η πίστη ότι ο ορθολογισμός στη λήψη αποφάσεων μπορεί να επιτευχθεί με συνδυασμό της γνώσης του ειδικού και της κοινής λογικής.

Πολλά είναι τα ερωτήματα, θεωρητικά και τεχνικά, που ανακύπτουν από μια τέτοια θεωρητική πρόταση ενσωμάτωσης θεσμών συμμετοχικής δημοκρατίας στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία. Η ενεργός συμμετοχή, όμως, του απλού πολίτη στο πολιτικό γίγνεσθαι έχει πολλαπλά ουσιαστικά οφέλη παιδευτικά και πολιτικά: συνεπάγεται αυτοεκτίμηση του πολίτη και άμβλυνση της εξουσίας ως αυτοσκοπού.

* Η δρ Πολυβία Παραρά είναι επισκέπτρια καθηγήτρια του Georgtown Universiity.

=============================================================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"