To βασίλειο του Πηλέα : Ελλάς - Φθία - Σπερχειός
" όσοι κατοικούσαν το Πελασγικό Άργος
την Άλο, την Αλόπη και την Τραχίνα
και αυτοί που είχαν την Φθία και την Ελλάδα την καλλιγύναικα
ονομαζόντουσαν Μυρμιδόνες, Έλληνες και Αχαιοί…"
Γράφει ο Αδάμης Ευθύμιος
Α) Η Περιοχή της Φθίας, πατρίδα του Αχιλλέα (η Φθία)
Η πρακτική του Ομήρου στην γεωγραφική απεικόνιση μας υποχρεώνει από τους λαούς, οι οποίοι άλλωστε αποτελούν κινητό στοιχείο, να περάσουμε στον ρεαλιστικό χώρο για να επεξεργαστούμε πιο σταθερά γεωγραφικά στοιχεία ώστε να ορίσουμε με γεωγραφικά δεδομένα το βασίλειο του Αχιλλέα .
Το πρώτο ερώτημα που πρέπει να καλύψουμε είναι " πως χρησιμοποιείται ο όρος Φθία στο κείμενο;"
Η λέξη "Φθία" είναι γνωστή στον ελληνικό χώρο πριν τον Όμηρο, ο οποίος την παραλαμβάνει από την παλαιότερη παράδοση ενώ ήδη έχει χρησιμοποιηθεί με πολλαπλή σημασία .
Αυτή, η πολλαπλή χρήση της λέξης η οποία απηχεί την παλαιά και μακρά παράδοση, έχει ήδη προσδώσει μια σημασία της λέξης τόσο σε πρόσωπα - (θεικές μορφές - ήρωες) όσο και σε τοποθεσίες πόλεις - περιοχές ακόμη και σε ανθρώπινα σύνολα, λαούς, ώστε ν' αναγνωρίζουμε μια ιστορική και γεωγραφική λειτουργία του όρου (μύθοι - τοπωνύμια - πρόσωπα) .
Φθία ονομαζόταν μια νύμφη η οποία με τον Απόλλωνα απέκτησε τρεις γιους, τον Δώρο, τον Λαόδοκο και τον Πολυποίτη. ...
Φθία ονομαζόταν όμως και η παλλακίδα του Αμύντορα για την οποία τύφλωσε τον γιο του Φοίνικα κατά τον Απολλόδωρο(ή τον καταράστηκε να μείνει άτεκνος, Όμηρ.)
Φθία ονομαζόταν μια πόλη, των Μυρμιδόνων η γενέτειρα του Αχιλλέα, για την θέση της οποίας έχουμε διάφορες ασαφείς μαρτυρίες, αφου πρώτος ο Φερεκύδης την ταυτίζει με τη αρχαία Φάρσαλο, παραδοχή που επαναλαμβάνεται και σε άλλους .
Όμως η λέξη Φθία ως ονομασία πόλεως δεν χρησιμοποιείται μόνο στην περιοχή του Αχιλλέα ή την Θεσσαλία, αφού δεν υπήρχε μόνο μία πόλη Φθία, αφού ο ιστορικός Θουκυδίδης αναφέρει πόλη Φθία, στην Αιτωλοακαρνανία κοντά στην πόλη Στράτο, και οι μύθοι μνημονεύουν ότι η νύμφη Φθία σχετίζεται με τον Αιτωλό, όταν αυτός μετά τον φόνο του Άπυ, αφήνει την Ήλιδα (φεύγει) και έρχεται κοντά στους "γιους της Φθίας και του Απόλλωνα1" (τον Δώρο, τον Λαόδοκο και Πολυποίτη), τους οποίους σκοτώνει και βασίλευσε στην χώρα (έδιωξε και τους Κουρήτες), όμως και άλλη πόλη Φθία αναφέρεται στην Πελοπόννησο .
Φθίος ονόμαζονταν και ένας τοπικός ήρωας, ο επώνυμος ήρωας της πόλης Φθίας, ο οποίος ήταν γιος του Ποσειδώνα και της Λάρισας, αδελφός του Αχαιού και του Πελασγού, αυτός οδήγησε μια ομάδα Πελασγών από την Πελοπόννησο στην Θεσσαλία και ίδρυσε νέες πόλεις, φέρεται όμως να είναι ο γιος του Αχαιού, που με την Χρυσίππη, γέννησε τον Έλληνα που έχτισε την πόλη Ελλάδα .
Η ονομασία Φθία, λειτουργεί και ως ένα τοπωνύμιο, του ευρύτερου χώρου, αφού αποδιδόταν σε μια ολόκληρη περιοχή, που στους μύθους κατονομάζεται "Φθία", εκτείνεται μάλιστα έξω από την κοιλάδα του Σπερχειού μέχρι τον Παγασητικό κόλπο και ακόμη πιο βόρεια, μάλιστα με αυτή την χρήση,ως τοπωνύμιο γεωγραφικής περιοχής και ως ονομασία πόλης είναι γνωστή η λέξη και στον Όμηρο.
Το νόημα της λέξης δείχνει να είναι κοντά στο ρήμα φθίω-φθίνω που σημαίνει μαραίνομαι, ελαττώνομαι, παρακμάζω, χάνομαι, όμως η χρήση μια παρόμοιας λέξης και στην Αίγυπτο, για πρόσωπο του αιγυπτιακού πάνθεου, ο θεός Φθά, απηχεί πιθανόν μια μακρά παράδοση κυρίων ονομάτων αλλά και τοπωνυμιών στην Μεσόγειο .
Η πολλαπλή χρήση της λέξης μας υποψιάζει για τον τρόπο χρήσης της από τον Όμηρο αφού δημιουργεί την εύλογη απορία μήπως ο ποιητής χρησιμοποιεί το όρο με σκοπιμότητα, πότε για να δηλώσει μια πόλη, πότε μια περιοχή πιο διευρυμένη της πόλεως και πότε ένα μεγάλο γεωγραφικό διαμέρισμα με πλατιά όρια .
Η Φθία λοιπόν αποδίδεται στον Αχιλλέα, αλλά όχι αποκλειστικά σ' αυτόν αφού και άλλοι που είχαν τα βασίλεια σε περιοχές κοντινές αποκαλούνται από τον Όμηρο "Φθίοι", π.χ Φθίοι ονομάζονται και οι στρατιώτες του Πρωτεσιλάου (Ν693-7) και του Φιλοκτήτη, οι οποίοι μάχονται καθ' όλη την διάρκεια των εχθροπραξιών, όταν μάλιστα ο Αχιλλέας απέχει .
Έτσι στην επίθεση του Έκτορα για να κάψει τα πλοία, ο ποιητής κάνει σαφές ποιοι τα υπερασπίζονται :
Τα πλοία ήταν εκεί του Αίαντα και του Πρωτεσιλάου
……………………………………………………………
εκεί με λύσσα αγωνίζονταν οι μαχητές και οι ίπποι,
οι Ίωνες μακροχίτωνες, οι Βοιωτοί, οι Λοκροί και οι Φθίοι… Ν 685
Άραγε τις πρώτες σειρές των καραβιών τις υπερασπίζονται Φθίοι, διότι εκεί είχαν τα καράβια τους, οι οποίοι είναι οι στρατιώτες των βασιλείων βορείως του Σπερχειού, που μάλιστα διοικούνται από συγκεκριμένους βασιλείς :
Και ήσαν των Φθίων αρχηγοί ο Μέδων και ο Ποδάρκης
Ο Μέδων ήταν γέννημα άνομο του Οϊλέα, λωλάδελφος του Αίαντα
Ν 693,4
Ο Μέδων ήταν στην καταγωγή Λοκρός και κατέφυγε στην πόλη Φυλάκη, κατόπιν φόνου, ενώ όπως μαθαίνουμε στην Β -725 αυτός διοικούσε του στρατιώτες του Φιλοκτήτη, επειδή εκείνος έμεινε στην Λήμνο εξαιτίας δαγκώματος φιδιού .
Ο Ποδάρκης πληροφορούμαστε στην Β 705 ότι ήταν ο αδελφός του Πρωτεσιλάου και μετά τον θάνατό του στην Τροία, διοικούσε εκείνος τους στρατιώτες του.
Εδώ ο Όμηρος δεν μας αναφέρει αν κάποιοι άλλοι από τα υπόλοιπα θεσσαλικά βασίλεια έχουν συμπαραταχθεί μαζί τους όμως τονίζει :
"με τα άρματά τους αυτοί μπροστά (Ποδάρκης- Μέδων) των ανδρειωμένων
Φθίων, μάχονται με τους Βοιωτούς να σώσουν τα καράβια……
Ν 699,700
Οι συγκεκριμένοι "Φθίοι" όπως αποδεικνύεται εδώ, είναι "πιο απομακρυνσμένοι Φθίοι" από την Φθία του Αχιλλέα, αφού δεν συμπαρατάσσονται μαζί του όταν εκείνος φιλονικεί έντονα με τον Αγαμέμνονα, τον αρχηγό του στρατού, αλλά μένουν πιστοί στον αρχηγό και συνεχίζουν να συμπολεμούν με έναν μη "Φθίο".
Θα μπορούσαμε μάλιστα να πούμε ότι μόνο αυτοί ονομάζονται ξεκάθαρα από τον Όμηρο "Φθίοι" δηλαδή οι στρατιώτες του Πρωτεσιλάου και οι στρατιώτες του Φιλοκτήτη, που είχαν αρχηγούς τον Ποδάρκη, αδελφό του Πρωτεσιλάου και τον Μέδονα, νόθο αδελφό του Αίαντα του Λοκρού!
Η Φθία όμως είναι και περιοχή που σχετίζεται στενά (στον Όμηρο) με τον Αχιλλέα, ως χώρος του βασιλείου του .
Όταν ο Πάτροκλος κλαίγοντας για την ήττα των Αχαιών, στην Π ραψωδία, θα πλησιάσει τον Αχιλλέα εκείνος θα του πει :
" μήπως από την Φθία μας ήρθε μήνυμα και εσύ το ξέρεις μόνο
ακόμη καθώς λένε, ζει ο Μενοίτιος, του Άκτορα ο γιος,
ζει ακόμη και ο Πηλεύς, του Αιακού ο γιος, στους Μυρμιδόνες μέσα"
Π 13-15
Η περιοχή του βασιλείου του ονομάζεται λοιπόν Φθία, όμως αυτό που δεν διευκρινίζεται είναι αν εδώ εννοεί μια πόλη ή μια γεωγραφική περιφέρεια, διότι οι στρατιώτες του Αχιλλέα δεν ονομάζονται επίσημα "Φθίοι" αλλά Μυρμιδόνες, αφού και ο πατέρας του Αχιλλέα, ο Πηλέας "ζει στους Μυρμιδόνες" .
Στην ίδια πάλι συνομιλία, Αχιλλέα - Πατρόκλου, (Π 1-100) ο Αχιλλέας ρωτάει τον Πάτροκλο αν θέλει να φανερώσει κάτι "στους Μυρμιδόνες" και εκείνος απαντώντας του ζητάει "το στρατό των Μυρμιδόνων" ενώ στην συνέχεια όταν και ο Αχιλλέας
συναινεί, τότε του αναθέτει την αρχηγία "στους πολεμόχαρους Μυρμιδόνες", γι' αυτό όταν εκείνος βρίσκεται νεκρός στο στρατόπεδο οι "Μυρμιδόνες Πάτροκλον ανεστενάχοντο γοώντες…"Σ-355(οι Μυρμιδόνες τον Πάτροκλο θρηνούσαν….)…..
Η αναντιστοιχία αυτή γίνεται όρατή όταν η Βρισηίδα επιστρέφει ξανά στην σκηνή του Αχιλλέα (Τ283 ) όπου συναντά μπρος της το άψυχο σώμα του Πατρόκλου και ανάμεσα στα θρηνητικά λόγια θα πει : " έφασκες …άξειν τ' ενί ναυσίν ες Φθίην, δαίσειν δε γάμον μετά Μυρμιδόνεσσι (Τ-299,300)" είπες πως θα με φέρεις με τα καράβια στην Φθία και ότι θα κάμης το τραπέζι του γάμου μας μέσα στους Μυρμιδόνες "
Ο γάμος του Αχιλλέα θα γινόταν στην Φθία, διότι στην Φθία βρίσκεται ο βασιλιάς Πηλέας αφού σύμφωνα με τον ίδιο τον Αχιλλέα στην Τ-323, εκεί θα τον έκλαιγε νεκρό αν είχε πεθάνει και εκει θα επέστρεφε ο Πάτροκλος (σε δε Φθίηνδε νέεσθαι) αν ζούσε, επίσης εκεί θα οδηγούσε τον διάδοχο του θρόνου, τον γιο του Αχιλλέα για να του δείξει τα πλούτη, τους δούλους και το παλάτι (υψερεφές μέγα δώμα).
Πράγματι ο στρατός του Αχιλλέα δεν χαρακτηρίζεται πρωτίστως από το όνομα "Φθίοι" αλλά διατηρεί κάποια άλλα φυλετικά ονόματα, παρ' ότι κατάγεται από την Φθία .
Αυτό ακριβώς ομολογείται στον κατάλογο των νεών (Β 684) όταν απαριθμούνται οι δυνάμεις των Αχαιών, διότι εκεί το συνολικό στράτευμα του Αχιλλέα ονομάζεται πρώτα Μυρμιδόνες και κατόπιν Έλληνες και Αχαιοί :
"Μυρμιδόνες Δε καλεύντο και Έλληνες και Αχαιοί" Β 684
Αυτή η έλλειψη αντιστοίχησης και άμεσης σύνδεσης του λαού του Αχιλλέα με την ονομασία "Φθίοι" προβληματίζει, διότι δείχνει ότι σκόπιμα αποφεύγεται η συγκεκριμένη σύνδεση (δηλαδή οι Μυρμιδόνες μπορούν να ονομάζονται και Έλληνες, Φθίοι όμως ;).
Από την άλλη γίνεται φανερό ότι ο ποιητής Όμηρος χρησιμοποιώντας τον όρο "Φθία" εννοεί και μια εδαφική περιοχή( ως Φθία), που είναι κυρίως βασίλειο, έχει πόλεις δικές του, κάποια γεωγραφικά δεδομένα(Σπερχειός) και όρια .
Ένα χαρακτηριστικό όριο αναφέρεται την νύχτα της πρεσβείας (Ι) όταν ο Φοίνικας απευθυνόμενος στον Αχιλλέα θα του πει για την φιλόξενη υποδοχή που του παρείχε ο Πηλέας, όταν άφησε την Ελλάδα και ήρθε στην Φθία :
" Στην άκρη της Φθίας άρχοντα μ' έστησε να κυβερνώ τους Δόλοπες"
Ι 484-5.
Όμως οι Δόλοπες ήταν ένας συγκεκριμένος λαός ο οποίος επιβιώνει και στους ιστορικούς χρόνους μάλιστα γνωρίζουμε γι' αυτούς πολλά στοιχεία .
Συνεπώς ο Όμηρος, μιλώντας για τους Δόλοπες, είναι βέβαιος για δύο πράγματα, πρώτον ότι ανήκουν στο βασίλειο του Πηλέα, που ονομάζεται Φθία, και δεύτερο ότι κατά την μυκηναϊκή εποχή βρίσκονταν στα σύνορα της Φθίας.
Ένα άλλο γεωγραφικό στοιχείο που χώρου που μνημονεύεται ως περιοχή του βασιλείου του Πηλέα, είναι ο ποταμός Σπερχειός.
Ο θεός - ποταμός που ζωογονεί την περιοχή, λατρεύεται και στις πηγές του ο βασιλιάς, είχε "βωμό" όπου πρόσφερε σημαντικές θυσίες αφού εκεί υπήρχε και "τέμενος" ("κτήμα") .
Θα πει λοιπόν ο ίδιος ο Αχιλλέας, απευθυνόμενος προς το ντόπιο θεό, όταν ο πιο αγαπημένος του στρατιώτης και φίλος πεθαίνει :
"Σπερχειέ άδικα σου έταξε ο πατέρας μου πως
όταν εγώ γυρίσω, εκεί στην πατρική μου γη, για χάρη σου
θα έκοβα τα μαλλιά μου και θα σου πρόσφερα ιερή πλούσια θυσία
και πως εκεί θα έσφαζα πενήντα βαρβάτα κριάρια στις πηγές σου,
όπου έχει τέμενος και ευώδη βωμό"
Ψ 144-147
Η προσφορά της κόμης των νεαρών αγοριών στις πηγές και εδώ του διαδόχου, Αχιλλέα, στον συγκεκριμένο θεό- ποταμό δείχνει την μεγάλη σημασία του ποταμού για το βασίλειο του Πηλέα .
Σ' αυτό λοιπόν το βασίλειο, σ' αυτή τη Φθία, ανήκουν οι πόλεις που μνημονεύονται και κατονομάζονται στην Β 681,2 ότι έστειλαν στρατό, υπό τις διαταγές του Αχιλλέα : το Πελασγικό Άργος, η Άλος, η Αλόπη, η Τρηχίνα, η Ελλάς και η Φθία, (εάν οι δύο τελευταίες είναι πόλεις).
" όσοι κατοικούσαν το Πελασγικό Άργος
την Άλο, την Αλόπη και την Τραχίνα
και αυτοί που είχαν την Φθία και την Ελλάδα την καλλιγύναικα
ονομαζόντουσαν Μυρμιδόνες, Έλληνες και Αχαιοί…"
Άραγε αυτή η εδαφική ζώνη που περιγράφεται ρεαλιστικά διότι έχει έδαφος, ποταμό, λαούς, βασιλιά, όρια και είναι μια γεωγραφική και διοικητική οντότητα λέγεται Φθία .
Το γεγονός ότι αποτέλεσε μια γεωγραφική ενότητα λόγω της κοιλάδας του Σπερχειού και γύρω υπάρχουν βουνά δεν σημαίνει ότι η διοικητική της έκταση περιορίζονταν εκεί και μόνο .
Είναι όμως επίσης βέβαιο ότι αρκετό γειτονικό έδαφος, που περιλαμβάνει λαούς, πόλεις και βασίλεια ότι "καλύπτεται" από τον ίδιο τοπωνύμιο "Φθία" το οποίο ο Όμηρος χειρίζεται αινιγματικά .
Η Φθία του Πρωτεσιλάου του οποίου οι στρατιώτες ονομάζονταν "Φθίοι" είχε τις ακόλουθες πόλεις : Πύρασος, Ίτων, Φυλάκη, Αντρών και Πτελεός (Β 695-697)
Η Φθία του Φιλοκτήτη, είχε τις ακόλουθες πόλεις - περιοχές : Μηθώνη, Θαυμακία, Μελίβοια, Ολιζώνα .
Εντούτοις μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτοί δεν ήταν όλοι οι Φθίοι, αφού όπως σωστά παρατηρεί και ο Στράβων :
"Φθίοι λέγονται οι υπήκοοι του Αχιλλέα, του Πρωτεσιλάου και του Φιλοκτήτη … ίσως λέγονταν Φθίοι και οι άνδρες του Ευρυπύλου που ήταν και γείτονες.
Σήμερα η χώρα του Φιλοκτήτη και του Ευρυπύλου θεωρούν ότι ανήκαν στην Μαγνησία… θεωρούν την χώρα του Πρωτεσιλάου ως μέρος της Φθίας που απλωνόταν από την Δολοπία και την Πίνδο ως την θάλασσα της Μαγνησίας2"
Συνεπώς εάν λάβουμε υπόψη μας την συγκεκριμένη αναφορά, πρέπει να θεωρήσουμε ότι οι φθιωτικές πόλεις ήταν πολλές και η έκταση της Φθίας δεν περιοριζόταν μόνο στις περιοχές του βασιλείου του Αχιλλέα, που ίσως έφεραν και πιο ειδικές ονομασίες Ελλάδα και Φθία .
Η Φθία που υπονοεί ο Στράβων είναι μια τεράστια περιοχή και οι αναφορές του μας θυμίζουν τον αρχαίο μύθο, αφού ο Πηλέας παντρεύεται την Θέτιδα στο Πήλιο, όταν έχει αυτοκτονήσει η πρώην γυναίκα του (Αντιγόνη) κόρη του Εύρυτου βασιλιά των Φερών, και σ' αυτή την πόλη κοντά, στην Ιωλκό, έχει σκοτώσει τον βασιλιά της, τον Άκαστο, ενώ έχει επιβιώσει στην ευρύτερη περιοχή του Πηλίου με την οποία συνδέεται στενά ,( τους Κενταύρους του Πηλίου), αφού ο Χείρων εκεί (στο Πήλιο) ανατρέφει τον γιο του .
Το βασίλειο λοιπόν του Πηλέα δίνοντας βάση μόνο στους μύθους δείχνει να εκτείνεται σε περιοχές μακρινότερες απ' όσες διοικεί ο Αχιλλέας φεύγοντας για την Τροία και σχετίζεται με λαούς διαφορετικούς από τους Μυρμιδόνες, αφού στην ευρύτερη περιοχή ζούσαν (κατά τον Όμηρο) οι Λαπίθες, οι Μινύες… .
Μελετώντας όμως τον Όμηρο δύσκολα αντιλαμβανόμαστε πότε ο ποιητής ονομάζει την Φθία πόλη, πότε βασίλειο και πότε γεωγραφική περιοχή, μάλιστα η σύγχυση ήταν αντιληπτή από την αρχαιότητα πράγμα που επισημαίνει και ο Στράβων :
" Για την Φθία, μερικοί νομίζουν ότι είναι η ίδια χώρα με την Ελλάδα και την Αχαϊα . Αυτές αποτελούν το νότιο από τα δύο μέρη που ήταν χωρισμένη η Θεσσαλία. Φαίνεται πάντως ότι ο ποιητής (Όμηρος) θεωρούσε δύο χώρες την Φθία και την Ελλάδα …. όμως δεν είναι ξεκάθαρο αν εννοεί πόλεις ή χώρες.
Οι μεταγενέστεροι λένε ότι η χώρα Ελλάδα εκτεινόταν από από την Παλαιοφάρσαλο έως τις Φθιώτιδες Θήβες … όσοι όμως την εννοούν πόλη (Ελλάδα), οι κάτοικοι των Φαρσάλων δείχνουν στα εξήντα στάδια κοντά στην δική τους πόλη, μια ερειπωμένη που πιστεύουν ότι είναι η Ελλάδα και έχει εκεί και δύο κρήνες 3"
Βέβαια όπως εύκολα θα παρατηρήσει κάποιος στο βασίλειο του Αχιλλέα εντοπίζουμε ονομασίες όπως : "Αχαϊα " "Πελασγικόν Άργος" "Ελλάδα" οι οποίες είναι ονομασίες που επιβίωσαν στην ευρύτερη περιοχή όταν πλέον στην Θεσσαλία έφτασαν οι Θεσσαλοί (Αχαία Φθιώτιδα,Πελασγιώτιδα).
Αυτό σημαίνει ότι τα τοπωνύμια πιθανόν να υπήρχαν από παλιότερα αφού απηχούν μια παλαιότερη παράδοση που σχετίζεται με τα ελληνικά φύλα και τους προελληνικούς πληθυσμούς
Το βασίλειο του Πηλέα όπως όλα δείχνουν είχε σύντομη διάρκεια ζωής και πολλά γεωγραφικά δεδομένα ( πόλεις, έδρα, έκταση όρια,) αναδιαμορφώθηκαν είτε επί βασιλείας εκείνου, είτε στην βασιλεία του γιου του, είτε κατόπιν στον εγγονό του.
Η Φθία λοιπόν αυτή, με διοικητή των Πηλέα κατά τον Όμηρο είναι "εριβώλαξ", (παχιοχώματη) "βωτιάνειρα" (ανδροθρέπτρα), "καρποφόρα" "ευάμπελος" συνεπώς είναι εύφορη περιοχή.
Η έδρα του Πηλέα, το κέντρο διοίκησης του βασιλείου όπως μνημονεύεται σε ποικίλες αναφορές είναι η πόλις Φθία και όπως συμπεραίνουμε από τα λεγόμενα του Στράβωνα υπήρχε κάποια "πόλη" που διατηρούσε αυτό το όνομα, ίσως να διατηρούσε και μνήμες χίλια χρόνια μετά .
Ο "κατάλογος νεών" στην Β (Β 681) περιγράφει λοιπόν τις πιο σημαντικές πόλεις που είχε η Φθία του Αχιλλέα : Άργος Πελασγικόν, Άλος, Αλόπη, Τραχίνα, Ελλάς και Φθία .
Ας παρακολουθήσουμε τις πόλεις :
Το "Πελασγικό Άργος" είναι μια ονομασία που μπορεί να υπονοεί πολλά, διότι η λέξη "άργος" συνδέθηκε από την αρχαιότητα με την έννοια "πεδιάδα" , αφού όπως αναφέρει ο Στράβων "Άργος λέγεται η πεδιάδα από τους νεότερους και από τον Όμηρο συχνά "8 συνεπώς "Αργολίδα" θα είναι η πεδιάδα του Άργους και το "Πελασγικό Άργος" είναι η "πελασγική πεδινή περιοχή" .
Εάν ο όρος περιγράφει τοπωνύμιο περιοχής που σχετίζεται με Πελασγούς κατοίκους, τότε θα μπορούσε να περιλαμβάνει πολλές πόλεις, (θεσσαλική ζώνη), όπως συνέβαινε και αργότερα, όμως είναι πιθανόν ο όρος να λειτουργεί διαφορετικά, δηλαδή σε αντιδιαστολή με το Πελοποννησιακό Άργος.
Αν το Πελοποννησιακό Άργος που βρίσκεται νότια αποτελεί μια ένωση πόλεων του νότου, τότε είναι πιθανόν το "Πελασγικό Άργος" να περιλαμβάνει μια άλλη ένωση πόλεων που βρίσκεται στον βορρά .
Η υπόθεση αυτή έχει ερείσματα αν σκεφτούμε ότι ακόμη πιο βόρεια υπήρξε το "Ορεστικό Άργος" που σύμφωνα με την παράδοση το ίδρυσε ο Όρέστης, μετά τον φόνο της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου 9 και την περιοχή κατοικούσαν μέχρι αργότερα οι "Ορέστες" που κατά τον Εκαταίο τον Μιλήσιο ήταν φύλο Μολοσσικό10.
Εδώ λοιπόν η ονομασία μπορεί να υποδηλώνει τον οικιστή(Ορέστη) γενάρχη, ίσως όμως το λαό των ορέων (ορεσίβιοι = Ορέστες), ίσως να περιγράφει την ίδια την περιοχή, δηλαδή την πεδιάδα των Ορεστών, σ' αντιδιαστολή προς το "πελασγικό Άργος" ή το "Πελοποννησιακό Άργος" .
Ο Στράβων σχολιάζοντας την ομηρική αναφορά, (Πελασγικό Άργος) υποθέτει πως η ονομασία αφορά γενικότερα την Θεσσαλία : " την μεν Θεσσαλία Πελασγικόν Άργος καλών (ο Όμηρος)" 11 .
Συνεπώς ένα κομμάτι του βασιλείου του Αχιλλέα, (ή του Πηλέα) ήταν θεσσαλικό χωρίς να μπορούμε να προσδιορίσουμε τα όρια του, αφού οι άλλες πόλεις όπως η Άλος, η Αλόπη και η Τραχίνα, μας μεταφέρουν άλλοτε στον Μαλιακό και άλλοτε στον Παγασητικό κόλπο, διότι πόλη Άλος υπήρχε μία στον Μαλιακό αλλά και μια άλλη στον Παγασητικό κόλπο, ενώ η Τραχίνα μας μετακινεί επίσης προς τον νότο στον μυχό του Μαλιακού (νότιες ακτές του) διότι η ονομασία της επιβιώνει και σ' άλλους μύθους, π.χ στην εκστρατεία του Ηρακλή εναντίον της Οιχαλίας κατά την οποία ο Ηρακλής12 κατέκτησε την πόλη σκοτώνοντας τον Εύρυτο και δημιουργώντας κατόπιν την πόλη "Ηράκλεια", μάλιστα ο Στράβων 13μας πληροφορεί ότι η αρχαία Τραχίνα απείχε από την πόλη Ηράκλεια έξι στάδια .
H Άλος αποτελεί πράγματι ένα σημείο αμφιλεγόμενο διότι όπως παρατηρεί και ο Στράβων "περί Άλου και Αλόπης διαπορούσιν…έστι γάρ Άλος και Αλιούς εν τη παραλία των Λοκρών καθάπερ και Αλόπην"14 και ο Στέφανος ο Βυζάντιος αναφέρει ότι "δύο δε Άλους Παρμενίσκος ιστορεί τον μεν Μαλιακόν υπό Αχιλλεί, τον δε υπό Πρωτεσιλάω"15 παρ' όλα αυτά συμπεραίνουμε όμως ότι ο Όμηρος γνωρίζει μία Άλο σημαντική πολιτεία και είναι αυτή που αποδίδει στον Αχιλλέα, ενώ πιθανόν στους ιστορικούς χρόνους εμφανίσθηκαν και άλλες πολιτείες, που έφεραν το ίδιο όνομα, έτσι ο Ηρόδοτος ανφέρει την πόλη Άλο, πόλη που έκτισε ο Αθάμαντας, η οποία είναι βορειο-ανατολικά της κοιλάδας του Σπερχειού, πιο κοντά στην Θεσσαλία, η οποία απέχει από την Τραχίνα πορεία τριών ημερών
"διασχίζοντας την Θεσσαλία και την Αχαϊα εδώ και τρεις ημέρες ήταν στην χώρα των Μαλιέων…. όταν όμως έφτασε ο Ξέρξης στην Άλο της Αχαϊας οι οδηγοί του διηγούνταν μια παράδοση τοπική…πως ο Αθάμας ο γιος του Αιόλου σχεδίασε με δόλο τον φόνο του Φρίξου…."16(αυτή είναι η θεσσαλική Άλος που υπάρχει πριν τον Μαλιακό κόλπο)
Συνεπώς το βασίλειο του Αχιλλέα τυπικά, εκτείνεται από βορρά (Θεσσαλικές περιοχές) που υπάρχει το πελασγικό Άργος προς τις νότιες ακτές του Μαλιακού κόλπου που υπήρχε η Τραχίνα, η οποία ως πόλη και περιοχή συνδέεται και με τους μύθους του Ηρακλή ο οποίος δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι πεθαίνει στην Οίτη, από τον χιτώνα της Διηάνειρας, όμως την φωτιά της πυράς την ανάβει ο Ποίαντας, που είναι ο πατέρας του Φιλοκτήτη (το βασίλειό του βρισκόταν στον βραχίονα του Πηλίου).
Εάν λοιπόν ο Μαλλιακός κόλπος είναι το ανατολικό σύνορο του βασιλείου, το βάθος του μπορεί να υπολογιστεί καλύτερα από την αναφορά του Φοίνικα ότι οι Δόλοπες κατοικούσαν στα σύνορα του βασιλείου, όπου του βρίσκουμε μέχρι τους ιστορικούς χρόνους.
Τα δύο λοιπόν τοπωνύμια η Ελλάς και η Φθία εμφανίζονται όπως διαπιστώσαμε άλλοτε ως γενικευμένα τοπωνύμια, που μπορούν να χαρακτηρίσουν μεγάλες περιοχές (επαρχίες) και άλλοτε με περιορισμένη σημασία ως ονομασίες που δηλώνουν μια πόλη .
Ο συνδυασμός των ονομασιών : Ελλάς - Φθία .
Ο Φερεκύδης εισηγείται πρώτος πως η Φθία ήταν πόλη και μάλιστα αυτή ήταν η αρχαία Φάρσαλος, παρατήρηση που την επαναλαμβάνει έμμεσα και ο Ευριπίδης στην "Ιφιγένεια εν Αυλίδι" όταν συνδέει την πόλη της Φθίας με τον ποταμό Απιδανό κοντά στη Φάρσαλο.
Βέβαια εξηγήσαμε την σημασία που έχουν αυτές οι αναφορές κατά τους ιστορικούς χρόνους, όταν η άγνοια για τα τοπωνύμια των μυκηναϊκών χρόνων ή την θέση των ομηρικών πόλεων είναι ολοφάνερη .
Ο Όμηρος χρησιμοποιεί 17 φορές τους όρους Ελλάς - Φθία και ο τρόπος που αυτοί μνημονεύονται ή συνδυάζονται μαζί, φανερώνει πως το βασίλειο του Αχιλλέα είχε δύο επαρχίες που η μία αποτελούσε τη έδρα του βασιλείου όπου υπήρχε το ανάκτορο και λεγόταν Φθία και η άλλη ονομαζόταν Ελλάδα..
Εάν παρακολουθήσουμε την συνολική εμφάνισή τους στην Ιλιάδα, τότε θα διαπιστώσουμε ότι παρά την στενή σύνδεσή τους, όμως δεν αποτελούν διπλή ονομασία της ίδιας περιοχής, αφού ο όρος "Ελλάς" δεν φαίνεται ότι μπορεί να υποκαταστήσει τον όρο "Φθία ".
Αξίζει να θυμηθούμε λοιπόν πως στην Α ραψωδία, κατά την φιλονικία με τον Αγαμέμνονα, ο Αχιλλέας δηλώνει ότι οι Τρώες ποτέ δεν τον αδίκησαν επικαλλούμενος μάλιστα την μεγάλη απόσταση :
" ούτε ποτέ σην παχιοχώματη και την ανδροθρέπτρα την Φθία
μου εβλάψαν τους καρπούς διότι είναι αναμεσά μας
όρη πολλά και σκιερά και πέλαγα αφρισμένα"
Α -156,7
Την απόσταση που υπαινίσσεται εδώ, την καθορίζει με ακρίβεια στην Ι, όταν ο Αχιλλέας αναφέρει ξανά την "Ελλάδα και την Φθία" απαντώντας στον Οδυσσέα που του μεταφέρει τις προτάσεις του Αγαμέμνονα, μάλιστα εκεί λέγει ότι με καλό καιρό φεύγοντας από την Τροία "την τρίτη ημέρα φθάνω στην Φθία" (Ι 363) όπου εκεί "πλούτη έχω αφήσει πολλά ".
Ο χρόνος αυτός του ταξιδιού, μοναδικός στην Ιλιάδα, απετέλεσε τεκμήριο για ν' αποδειχθεί ότι η πόλη της Φθίας βρισκόταν στο εσωτερικό της κοιλάδας του Σπερχειού, αφού ο Αχιλλέας δημιουργεί την αίσθηση ότι θα φτάσει εκεί με τα πλοία.
Η αποκωδικοποίηση του χρόνου του ταξιδιού, έγινε με βάση τους ναυτικούς χρόνους που ο ποιητής δίνει στην Οδύσσεια για την διάπλευση του Αιγαίου και τα δρομολόγια που εκεί αναφέρει .
Εάν λάβουμε υπόψη μας την αναφορά στην Οδύσσεια14, για τον χρονικό διάστημα της επιστροφής των Αχαιών από την Τροία στην Ελλάδα, όπου ο Διομήδης φτάνει στο Άργος την τέταρτη ημέρα, τότε ο Αχιλλέας υποδεικνύει για το βασιλειό του, (την Φθία, ή την έδρα της βασιλείας) μια περιοχή βορειότερα του Άργους που τουλάχιστον απέχει από αυτό μία ημέρα ναυτικού ταξιδιού.
Στην Οδύσσεια περιγράφονται οι θαλάσσιοι δρόμοι στο Αιγαίο, ακόμη και το δρομολόγιο που εκτέλεσαν στην επιστοφή ο Μενέλαος ο Νέστορας και ο Διομήδης οι οποίοι την δεύτερη ημέρα έχουν ήδη διαπλεύσει το Αιγαίο και βρίσκονται στην Εύβοια, συνεπώς ο Αχιλλέας έχει όλη την τρίτη ημέρα στην διάθεσή του να προσεγγίσει το βασίλειό του που όπως υπονοεί ο Όμηρος είναι πλέον πολύ κοντά.
Στην Ι ραψωδία, θα τονίσει πως αυτό το βασίλειό του(η Φθία) είναι χωρισμένο σε δύο περιοχές που θα μπορούσαν να του προσφέρουν αριστοκρατική σύζυγο :
"Αχαιίδες πάμπολλες έχει η Ελλάς και η Φθία
κόρες προκρίτων δυνατών, όπου δεσπόζουν χώρες" Ι 395,6
Έτσι ο σταθερός συνδυασμός των δύο τοπωνυμίων βεβαιώνει την κοντινή τους θέση και πιθανόν την γειτνείαση.
Μάλιστα Φοίνικας στην ίδια ραψωδία, θα χρησιμοποιήσει για το βασίλειο μόνο έναν όρο, την λέξη Φθία, όταν θα του θυμίσει πως ο πατέρας τον όρισε βοηθόν του διότι νεαρό "τον έστελνε στον Αγαμέμνονα από την Φθία" Ι 432
Φθία όμως αναφέρει το βασίλειο και ο Νέστορας όταν μιλάει με τον Πάτροκλο παροτρύνοντάς τον να θυμηθεί τα λόγια του Πατέρα του:
" ……………………..ότι ο Μενοίτιος πρόσταξε
όταν στον Αγαμέμνονα σε έστελνε από την Φθία"(Λ 765)
Το όρο Φθία, χρησιμοποιεί και ο Αχιλλέας στην Π για να μιλήσει για το βασίλειο, όταν βλέπει τον Πάτροκλο να θρηνεί και τον ρωτάει μήπως πήρε "μήνυμα κρυφό από την Φθία"(Π -13) και η Βρισηίδα (Τ -295) όταν θυμάται την υπόσχεση του Πατρόκλου ότι θα την πάντρευε στην "Φθία".
Όμως οι δύο περιοχές ή πόλεις "Ελλάς- Φθία" αναφέρονται μαζί και στην Οδύσσεια (Λ493)όπου ο νεκρός Αχιλλέας ρωτάει τον Οδυσσέα για τον πατέρα του "αν ακόμη τον υπολογίζουν μέσα στην Ελλάδα και στην Φθία" και αυτή η εμμονή δείχνει πως αν ήταν δύο μεγάλες περιοχές τότε βρίσκονται πολύ κοντά και έχουν σίγουρα το ίδιο βασιλιά (κοινό άρχοντα).
Η θέση των δύο περιοχών μέσα στο βασίλειο δημιουργεί ένα μεγάλο πρόβλημα..
Β) Η Ελλάς (πόλη ή χώρα).
Ο Όμηρος γνωρίζει τους όρους : Ελλάς(τοπωνύμιο), Έλληνες(όνομα λαού) και τον όρο "Πανέλληνες" που χαρακτηρίζει ένα σύνολο πιο ευρύτερο από μια τοπική φυλή του Σπερχειού, ή της Φθίας π.χ. τους Μυρμιδόνες .
Το τι περιγράφει ο όρος "Ελλάδα " κατά τους μυκηναϊκούς χρόνους και που τελικά βρισκόταν, αν όντως ήταν πόλη και ο κατάλογος νεών καταγράφει υπαρκτές μυκηναϊκές θέσεις (τοπωνύμια), αυτό αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους γρίφους του Ομήρου .
Τρία δεδομένα γίνονται ξεκάθαρα:
1. Είναι γεγονός ότι στον κατάλογο της Β ραψωδίας, ακολουθεί μετά την Φθία, είτε ως περιοχή είτε ως πόλη που έστειλε δυνάμεις στον τρωικό πόλεμο.
2.Εάν όλες αυτές οι ονομασίες καταγράφουν πόλεις, τότε ο ποιητής την αναφέρει πρώτη φορά ως σημαντικό πόλισμα στην επικράτεια του Αχιλλέα .
3.Η γεωγραφική της θέση (είναι κοντά στην Φθία) και η πολιτική της σημασία φαίνονται απ' την στενή σύνδεσή της με την έδρα του βασιλείου την Φθία (Ελλάς και Φθία)και από την προτίμηση του βασιλιά να επιλέξει σύζυγο και από αυτή, η οποία μάλιστα διαθέτει αρκετούς ισχυρούς άνδρες, (αριστοκράτες), ενώ η ισχύ της δηλώνεται από το γεγονός ότι δίνει στον στρατό του Αχιλλέα και στον λαό του, την δεύτερη ισοδύναμη ονομασία του, "Έλληνες", (αν αυτή δεν κατανομάζει ένα μόνο φύλο, συγγενικό τους) .
Κάποια στοιχεία για την Ελλάδα υπάρχουν στην ομιλία του Φοίνικα, ο οποίος, αναφέροντας την προσωπική του ιστορία, μας πληροφορεί ότι έφυγε από την Ελλάδα (την καλλιγύναικα)(Ι 447) και την πατρική του πόλη (το σπίτι του πατέρα
του) εννοεί τον Ελεώνα, ενώ κατόπιν όταν θα μιλήσει για την πορεία της φυγής του (Ι478,9) θα πει χαρακτηριστικά "περνώντας μέσα από την Ελλάδα ("δι' Ελλάδος ευρυχώροιο") έφτασα στη καλόσβωλη, την αρνοθρέπτρα τη Φθία".
Η συγκεκριμένη αναφορά δημιουργεί πολλά ερωτηματικά για την θέση της Ελλάδας επειδή το πρόσωπο που καταθέτει την πληροφορία είναι ο Φοίνικας, ο οποίος ήταν γιος του Αμύντορα και αυτός σύμφωνα με τον Όμηρο έμενε στον Ελεώνα, σύμφωνα όμως με τον Απολλόδωρο, ο Αμύντορας ήταν γιος του Όρμενου (προσώπου που ίδρυσε το Ορμένιο) και τον σκότωσε ο Ηρακλής15 όταν εκείνος τον εμπόδισε να περάσει από το βασίλειό του (βρισκόταν κοντά στο Πήλιο).
Επειδή λοιπόν ο Όρμενος είχε δύο γιους όχι μόνο τον Αμύντορα αλλά και τον Ευαίμονα, τον πατέρα του Εύμηλου, συνεπάγεται ότι αφού ο Φοίνικας και ο Εύμηλος είναι στενοί συγγενείς(εξαδέλφια) είναι Φθίοι και ζούσαν βορείως του Σπερχειού, όταν μάλιστα ο Εύμηλος ηγείται αυτού του χώρου, ως βασιλιάς Φθίων στην Τροία (του πατρικού βασιλείου) άραγε ο Ελεώνας δεν ήταν στην Βοιωτία και η Ελλάδα ως περιοχή βρισκόταν στα βόρεια της Φθίας του Πηλέα.
Όμως ο Όμηρος επιμένει για τον πατέρα του Φοίνικα, που λεγόταν Αμύντορας, ότι ζούσε στον Ελεώνα διότι όπως μας πληροφορεί στην Κ ραψωδία εκεί τον έκλεψε ο Αυτόλυκος:
" Το κράνος…… τούτο το είχε κλέψει ο Αυτόλυκος στον Ελεώνα
όταν του Ορμενίδη Αμύντορα ετρύπησε το δώμα"
Κ 261-265
Μάλιστα την μόνη πόλη που γνώρίζει κοντά στο βασίλειο του Αχιλλέα και ονομάζεται Ελεώνας, την τοποθετεί στην Βοιωτία (Β 500) διότι την συγκαταλέγει στις πόλεις των Βοιωτών, αναφορά που μας αναγκάζει να υποθέσουμε πως ο Φοίνικας ήρθε από τον νότο .
Βέβαια θα μπορούσε να υπάρχει και άλλη πόλη με το ίδιο όνομα στην περιοχή, (αφού πολλές περιπτώσεις αναφέρει ο κατάλογος) όμως δεν αποκλείεται ο Αμύντορας να ζούσε στην Βοιωτία, όπως και ο θεσσαλικής καταγωγής Μενοίτιος αναφέρεται ρητά ότι ζούσε νότια στην Οπούντα, παρ' ότι ο πατέρας του ο Άκτορας ήταν ο βασιλιάς στις Φερές, όπως άλλωστε και ο παππούς του Φοίνικα (!).
Όμως στον Όμηρο η προγονική πόλη διοικείται από τον Εύμηλο και ο βασιλικός διάδοχος του Άκτορα, ο Μενοίτιος βρίσκεται αρκετά μακριά στους Λοκρούς !
Ακόμη και αν δεχτούμε ότι υπήρχε κάποιος άλλος Ελεώνας αυτός αποκλείεται να ήταν εκεί που υποθέτουν κάποιοι, δηλαδή στα βόρεια του Σπερχειού και βορείως της πρωτεύουσας Φθίας, του Αχιλλέα, διότι όλη αυτή η περιοχή που εκτεινόταν βορείως, είχε την ονομασία "Φθία" που μάλιστα είναι γνωστή στον ποιητή, αφού κατονομάζει τους κάτοικούς της "Φθίους" και ποτέ δεν τους αποκαλεί Έλληνες .
Όταν ο Φοίνικας λέγει ότι έφυγε από την "καλλιγύναικα Ελλάδα" και ότι διέσχισε την "ευρύχωρη Ελλάδα" για να φτάσει στην Φθία, γίνεται σαφές ότι η αφετηρία του ήταν χώρος που ήδη ονομαζόταν Ελλάδα (ο Ελεώνας ) και η πορεία του έγινε μέσα από περιοχή που έφερε και εκείνη την ίδια ονομασία "Ελλάς" και όπως διαφαίνεται ήταν κοντά στην έδρα του βασιλικού ανακτόρου.
Είναι πολύ σημαντικό το ότι ο ποιητής δεν επιλέγει να πει ότι ο Φοίνικας έφυγε από την Φθία για να έρθει κοντά στον Πηλέα, παρά την συνήθεια του Ομήρου να χειρίζεται το όρο Φθία με άνεση και με όλες τις γνωστές του λειτουργίες (πόλη - βασίλειο - χώρα) .
Εννοεί λοιπόν μια περιοχή που μπορεί να διαχωριστεί από την γνωστή Φθία του Πηλέα(είτε ως επαρχία είτε ως πόλη), χωρίς ν' αποτελεί ένα απομακρυνσμένο γεωγραφικό σημείο, αφού ως ονομασία και μόνο είναι συνδεδεμένη με την ονομασία "Έλληνες" του λαού, που έχει μαζί του ο Αχιλλέας και κατά πάσα πιθανότητα, γεωγραφικά αποτελεί προέκταση της "Ελλάδας" του Πηλέα που βρίσκεται στα νότια της πόλης Φθίας.
Ο Φοίνικας λοιπόν, ακολούθησε κατεύθυνση βόρεια και διασχίζοντας ένα μέρος του βασιλείου του Πηλέα, που λεγόταν Ελλάδα, φθάνει στο άλλο που ονομαζόταν Φθία, εκεί συναντάει τον Πηλέα, ο οποίος τον δέχεται φιλικά του προσφέρει όχι μόνο φιλοξενία αλλά τον τοποθετεί στα βόρειο - δυτικά σύνορα του βασιλείου του, στην περιοχή που κατοικούν οι Δόλοπες.
Η τοποθέτηση αυτή του Φοίνικα, σε διοικητικά καθήκοντα και σ' ένα λαό που βρισκόταν σε σύνορα απομακρυνσμένα κατά πολύ από τον Βοιωτικό Ελεώνα(την πατρίδα του), είναι μια αρκετά λογική πράξη, για ένα φυγά που ηθελημένα εγκαταλείπει οριστικά το πατρικό βασίλειο, επειδή τιμωρείται(τύφλωση), όμως θ' αποτελούσε λανθασμένη επιλογή, εάν είχε "φθιωτική" καταγωγή, διότι στα βόρεια σύνορα του Πηλέα κοντά στους Δόλοπες ήταν το βασίλειο του στενού συγγενή του, Ευρυπύλου(Του Ευαίμονα) και αρκετά κοντά θα ήταν ο Ελεώνας από τον οποίο έφυγε .
Η Ελλάδα κατά πάσα πιθανότητα είναι λοιπόν μια περιοχή νότια του βασιλείου του Πηλέα, η οποία έχει το δικό της κέντρο αναφοράς, μια ομώνυμη πόλη, κατά τον ποιητή βρίσκεται πολύ κοντά στο διοικητικό κέντρο του βασιλείου, την πόλη Φθία.
Η υπόθεση αυτή ότι υπήρξε πόλη Ελλάς στο βασίλειο του Αχιλλέας, στηρίζεται και στο γεγονός ότι οι μεταγενέστεροι Έλληνες, της εποχής του Στράβωνα έδειχναν συγκεκριμένη τοποθεσία, δηλαδή μια πόλη που αυτήν θεωρούσαν ότι ήταν η ομηρική Ελλάς, κοντά στην Φάρσαλο, ενώ θεωρούσαν την Φάρσαλο ως την πόλη Φθία, όμως και οι Μελιταιείς που διεκδικούσαν την πόλη Ελλάδα υποστηρίζαν ότι η πόλη βρισκόταν κοντά στον ποταμό Ενιπέα.
Η πιθανότητα να υπήρχε μια πόλη στηρίζεται επίσης στους στίχους του Ομήρου που αναφέρονται στον θάνατο του Βαθυκλή :
" …………………οπίσω εστράφη ο Γλαύκος
και τον γενναίο Βαθυκλή φονεύει Χαλκωνίδη
που εις την Ελλάδα εγκάτοικος μέσα σ' ωραίο σπίτι
στους Μυρμιδόνες έλαμπε για πλούτη και ευτυχία…"
Π 593-595
Ο Βαθυκλής λοιπόν ήταν γιος του Χάλκωνα, που κατοικούσε στην Ελλάδα και αντιπροσωπεύει μια αριστοκρατία που την αναφέρει και αλλού ο Όμηρος, όταν ο Αχιλλέας λέγει ότι ο Πηλέας θα του επιλέξει σύζυγο από ισχυρούς άρχοντες της Ελλάδας και της Φθίας .
Πόλη όμως πιστεύει ότι ήταν η Ελλάς και ο Δικαίαρχος " η γαρ Ελλάς το παλαιόν ούσα τε πόλις υφ' Έλληνος του Αίολου"16, ομοίως και ο Παυσανίας17 που δέχεται την ύπαρξη πόλης Ελλάδος την οποία τοποθετεί στην νότια Θεσσαλία , ενώ θεωρεί ότι και η Φθία ήταν πόλη στην νότια Θεσσαλία (η Φάρσαλος) " Ο Θεαγένης…. (κορυφαίος αθλητής) στην Θεσσαλική Φθία (σε τοπικούς αγώνες) άφησε την επίδοση στην πυγμή ή στο παγκράτιο και κοίταξε να διακριθεί ανάμεσα στους Έλληνες σαν δρομέας και πραγματικά νίκησε στον δόλιχο δρόμο. Μου φαίνεται πως η φιλοδοξία του ήταν να κερδίσει μία νίκη στο αγώνισμα του δρόμου εκεί στην πατρίδα του Αχιλλέα…"18
Την ύπαρξη πόλης δέχονται και αρκετοί νεότεροι, όπως ο Wace, έμμεσα και ο F. Stahlin λέγοντας " πρέπει κανείς να είναι επιφυλακτικός ως προς την διατύπωση οριστικής γνώμης για το πεδίο μάχης (το 48 π.Χ Καίσαρας- Πομπήιος) και την πόλη Ελλάς"19 ενώ ο Χατζής ισχυρίζεται ότι η πόλη ονομαζόταν Έλλη ή Έλλα και την τοποθετεί κοντά στον Σπερχειό ποταμό .
Ο Page 20 πιστεύει ότι η Ελλάς και η Φθία είναι περιοχές στις οποίες απλώνονταν το βασίλειο του Αχιλλέα που ήταν σχετικά μικρό, άποψη την οποία είχαν ήδη διατυπώσει και άλλοι όπως ο Leaf21 που πιστεύει ότι το βασίλειο του Πηλέα έχει δύο μέρη την Φθία και την Ελλάδα με κοινό βασιλιά, όμως σημαντικότερη περιοχή είναι η Ελλάδα .
Βέβαια δεν αρνείται κανείς ότι γίνεται αναφορά και σε περιοχές και ότι οι όροι "Ελλάς" και "Φθία" αποτυπώνουν γεωγραφικές και πιθανόν διοικητικές ενότητες, όμως είναι δεδομένο ότι μέσα σ' αυτές θα υπήρχαν και διοικητικά κέντρα .
Αυτά τα κέντρα θα είχαν την μορφή οχυρών ακροπόλεων με επιβλητικά οικοδομήματα στα οποία στεγαζόταν η διοικητική αριστοκρατία η οποία σύμφωνα με τις πινακίδες ήταν ιεραρχημένη αυστηρά, θα υπήρχαν βοηθητικοί χώροι, είτε για τους τεχνίτες των βασιλικών εργαστηρίων, είτε ως αποθήκες προϊόντων, μάλιστα την δομή αυτών των συγκροτημάτων μπορεί κάποιος εύκολα να την υποθέσει αφού όλο το συγκρότημα αποκτούσε την εικόνα μικρού πολίσματος .
Είναι πιθανόν, εάν δεν ήταν ολόκληρη πολιτεία, να μην είχε ξεχωριστό όνομα, αλλά την ονομασία του λόφου ή της ομώνυμης περιοχής (π.χ. Φθία, Ελλάς) ίσως αυτές οι θέσεις να έφεραν και άλλες ονομασίες ώστε να λέγει ο Όμηρος Ίλιον - Τροία - Πέργαμος…
Γ) Ο ΣΠΕΡΧΕΙΟΣ και η σημασία του για το βασίλειο του Αχιλλέα.
Επειδή η θεωρητική προσέγγιση του ζητήματος αφήνει περιθώρια για ποικίλες απόψεις τίθεται ένα βασικό ερώτημα που πρέπει ν' απαντηθεί :
"Που λοιπόν και με ποια επιχειρήματα θα μπορούσαμε να ορίσουμε το βασίλειο του Πηλέα ;"
Η θέση του βασιλείου μπορεί να προσδιοριστεί σε σχέση με το μοναδικό σταθερό του στοιχείο που αναφέρεται στην Ιλιάδα και αυτό είναι ο ποταμός Σπερχειός .
Ο Σπερχειός αναφέρεται με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο στον μύθο της Πολυδώρης, της κόρης του Πηλέα που την γονιμοποιεί ο ίδιος ο θεός - ποταμός, ο οποίος ρέει και ζωογονεί το βασίλειο, μάλιστα το έκγονο από αυτή την συνεύρεση, ο Μενέσθιος, γιος του θεού, είναι μαχητής στον κοινό αγώνα της Τροίας, παρέα με τον νόμιμο βασιλιά (ή διάδοχο) του τόπου που προστατεύει ο θεός - ποταμός.
Επίσης στην Ψ 142-147, ο διάδοχος βασιλιάς, μποστά στον λαό που προέρχεται από την Φθία και λατρεύει τον "επιχώριο" ποταμό, νιώθει το ιερό χρέος ν' απευθυνθεί ενώπιόν τους στον τοπικό προστάτη (θεό- ποταμό), και με παράπονο και μεγάλη λύπη να πει δημόσια ότι θ' αθετήσει το καθιερωμένο αφιερωματικό "δώρο" προς τιμήν του .
Δηλαδή υπενθυμίζοντάς την ευχή του Πηλέα, "να του αποθέσει στις πηγές την κόμη του γιου του" μαζί με "ιερή εκατόμβη" ( με πλούσια θυσία), γνωστοποιεί σ' όλους ότι η τελετή προσφοράς της κόμης στον ποταμό δεν θα εκτελεσθεί διότι το τιμητικό δώρο θα προσφερθεί στον νεκρό ήρωα Πάτροκλο.
Η συνήθεια αυτή φαίνεται ότι είχε μεγάλη σημασία στα πρώιμα λατρευτικά έθιμα των ελληνικών φύλων (Δαναών -Αχαιών-Ιώνων) που η σχέση τους με τους ποταμούς και το νερό διατηρείται στα ίδια τα ονόματα που έφεραν, αν και όπως σχολιάζει ο Λεκατσάς στην "Θεογονία" (348στχ) του Ησιόδου, η πεποίθηση σχετικά με την δύναμη των ποταμών για την ανάπτυξη των παιδιών, στους νέους και στους άνδρες ήταν κοινή, σ' αυτή την αντίληψη οφείλονται οι πάμπολλες γενεαλογίες ηρώων από ποταμούς και η πεποίθηση ότι το νερό κάποιων πηγών είχε ζωογόνο δύναμη.
Άραγε η εκδήλωση τιμής και λατρείας από τον πατέρα ενός νέου στους ντόπιους ποταμούς, ήταν πράξη "επιβεβλημένη", που σήμαινε μια τελετουργία, πολύ αρχαία, κοντά στο νερό, την πηγή ζωής και πλούτου, η οποία τελούνταν όχι μόνο στους ποταμούς αλλά γενικά στις πηγές, στην αρχή των υδάτων (και της ζωής ) που άρδευαν και ζωογονούσαν ολόκληρες περιοχές .
Για να εννοήσουμε σωστά τις ομηρικές αναφορές θα χρειαστούμε τα φώτα ενός σημαντικού επιστήμονα, του W. Burkert ό οποίος αναφερόμενος στην αρχαία ελληνική θρησκεία σχολιάζει :
"Η ιδέα ότι οι ποταμοί είναι θεοί και οι πηγές νύμφες είναι βαθιά ριζωμένη όχι μόνο στην ποίηση αλλά και στην πίστη και στην τελετουργία . Η λατρεία αυτών των θεοτήτων περιορίζεται μόνο από το γεγονός ότι συνδέονται αναπόσπαστα με έναν ιδιαίτερο τόπο . Κάθε πόλη τιμά τον δικό της θεό ποταμό, την δική της πηγή . Για τον ποταμό ιδρύεται τέμενος και σε ορισμένες περιπτώσεις ακόμη και ναός, όπως για τον Πάμισο στην Μεσσηνία, αγόρια και κορίτσια κατά την ενηλικίωσή τους προσφέρουν τα μαλλιά τους, αναθήματα αφιερώνονται σε οικίσκους πηγών, ζώα σφαγιάζονται μέσα στους ποταμούς και στις πηγές . Αυτό προφανώς αποτελεί την τελετουργική βάση, την πανάρχαιη πρακτική των θυσιών πνιγμού, που την ενισχύει και την καθιστά λογική το γεγονός ότι το νερό στις νότιες χώρες είναι ιδιαιτέρως πολύτιμο και ο άνθρωπος δεν μπορεί με τις δικές του δυνάμεις να το εξασφαλίσει. Το γεγονός ότι στην πραγματικότητα η μεγάλη πηγή της Λέρνας (κοντά στο Άργος) μολύνθηκε εντελώς από τις θυσίες, δείχνει πόσο τρομερά τυφλή είναι η τελετουργία ….22"
Αξίζει όμως να παρακολουθήσουμε και άλλες δύο ακόμη διαπιστώσεις :
" το ελληνικό Ιερό ιδρύεται μόνο με την οριοθεσία, η οποία το διακρίνει από το κοσμικό (βέβηλον). Το "αποκεκομμένο", ο χώρος ο αφιερωμένος στον θεό ή στον ήρωα ονομάζεται με τον παλαιό όρο ο οποίος χαρακτηρίζει κάθε κτηματική περιουσία "τέμενος". Ακόμη και όταν λατρεύεται ένα ποτάμι ή ο πανόπτης θεός Ήλιος, του ανήκει ένα καλά οριοθετημένο τέμενος. Τα σύνορα καθορίζονται με λίθους, οι οποίοι συχνά είναι ενεπίγραφοι, ή με συμπαγή πέτρινο τοίχο ….23"
"Παραλλήλως φθάνουν στο Ιερό, εξαιτίας κάποιου τάματος, μερικά καταχρηστικώς ονομαζόμενα "δώρα", τα οποία κανείς δεν θα μπορούσε να προσφέρει σε άλλον άνθρωπο. Από αυτά το πιο συνηθισμένο είναι η προσφορά των μαλλιών. Στην νεκρική τράπεζα του Πατρόκλου ο Αχιλλεύς κόβει τα μακριά μαλλιά του που τα είχε τάξει στον ποταμό Σπερχειό της πατρίδας του . Σε πολλά μέρη αγόρια και κορίτσια κατά την ενηλικίωσή τους κόβουν τα μαλλιά τους και τα αφιερώνουν σε μια θεότητα, ποταμό, τοπικό ήρωα, θεό…24"
Το γεγονός ότι στο κείμενο αναφέρονται "τέμενος", "βωμός" και "πηγές" του ποταμού, αυτό σημαίνει ότι όχι μόνο η τελετουργία, η οποία έχει τους απαραίτητους τελεστικούς χώρους, την υποδομή (βωμός) στις πηγές ελέγχεται από τον Πηλέα, αλλά ότι και οι πηγές των υδάτων του Σπερχειού ανήκουν στον Πηλέα, και όλη η ροή και η χρήση των υδάτων ανήκει στον ίδιο .
Όλα λοιπόν δείχνουν την στενή σχέση, ποταμού - βασιλιά και την δικαιοδοσία του Πηλέα σε όλη την κοιλάδα εκατέρωθεν της ροής του, διότι αυτός είναι ο τοπικός θεός ποταμός, στον οποίο μόνον αυτός προσωπικά, και ο γιος του, από όλους τους άλλους βασιλείς της Φθίας μπορεί να εύχεται.
Ο προστάτης θεός δικαιούται να γονιμοποιήσει την κόρη του βασιλιά, Πηλέα, την Πολυδώρη (εύφορη γη) ώστε ο γιος του Σπερχειού, ο Μενέσθιος,(Π 175)να μεταφέρει ως στοιχείο της ύπαρξής του την ιερή δύναμη του θεού (είναι δώρο του θεού στο βασιλικό γένος), μπορεί λοιπόν ν' αποτελέσει την αφετηρία ένός νέου ένδοξου γένους με θεϊκή καταγωγή(π.χ. Αιακός, ή Αστεροπαίος…).
Επειδή όμως ανήκει και στους απογόνους του θρόνου, είναι ο εγγονός του Πηλέα, δικαιωματικά πρέπει να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους διοικητές αυτού του λαού (Έλληνες - Μυρμιδόνες) που ο πατέρας θεός - Σπερχειός ποτίζει την γη, διοικεί στον πόλεμο τον ευεργετηθέντα λαό, όχι βέβαια όλο αλλά την μια από τις πέντε πτέρυγες των Μυρμιδόνων.
" Ο ίδιος ο Αχιλλέας υπόσχεται να προσφέρει τα μαλλιά του στο Σπερχειό μετά την επιστροφή του. Αυτό μπορεί να εξηγηθεί μόνο αν ο λαός, που οι ήρωές του ήταν ο Πηλέας και ο Αχιλλέας κατείχε την νότια Θεσσαλία και την κοιλάδα του Σπερχειού…"25 παρατηρεί ο Nilson και η πάρατήρησή του έχει μεγάλη βαρύτητα. διότι αποτυπώνει μια πραγματικότητα, αφού δεν είναι λογικό ν' αποσπασθεί το βασίλειο του Αχιλλέα από την κοιλάδα του Σπερχειού, ούτε και ο Σπερχειός από την παράδοση των Μυρμιδόνων, Ελλήνων.
Το νόημα της ευχής του Πηλέα για τη θυσία και ο μύθος της γονιμοποίησης της κόρης του βασιλιά, παρ' ότι και οι Δρύοπες συντηρούσαν ένα ανάλογο μύθο για τον Πηνειό (Πηνειός + Πολυδώρη), αποδεικνύει περίτρανα το τι δήλωναν οι ανάλογοι μύθοι, που είχαν ως θέμα την συνεύρεση ποταμού(θεού) και κόρης ( άρχοντα) δηλαδή συμβόλιζαν την σχέση ποταμού - εύφορης γης και συνεπώς αγαθών - λαού ή πλούτου - βασιλικής εξουσίας.
Αυτά (επίκληση- γονιμοποίηση)είναι δύο σημεία νευραλγικά, στον εντοπισμό του βασιλείου, ιδίως γι' αυτούς που σκόπιμα εκτοπίζουν το κέντρο του βασιλείου του Πηλέα έξω από τον Σπερχειό κοντά σ' άλλες περιοχές θεσσαλικές και πόλεις .
Οι άλλες τοποθετήσεις έχουν ένα βασικό μειονέκτημα σε σχέση με τον δεδομένο ποιητικό εντοπισμό, ότι δηλαδή εκεί κοντα υπήρχε ένας άλλος ποταμός σημαντικός κατά την αρχαιότητα, και αυτός ήταν ο Ενιπέας, ποταμός, ο οποίος είναι γνωστός στον Όμηρο διότι τον αναφέρει στην Οδύσσεια (Λ-241)με το όνομά του, κατά την σύντομη ανασκόπηση της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας που γίνεται εξ' αφορμής της κατάβασης στον Άδη (των νεκρών).
Ο ποιητής αναφέρει μάλιστα έναν μύθο παρόμοιο με του Σπερχειού, ότι δηλαδή τον Ενιπέα ερωτεύτηκε η Τυρώ(η εγγονή του Αιόλου) ένα θεσσαλικό πρόσωπο, συνεπώς εάν το βασίλειο του Αχιλλέα βρισκόταν εκεί και είχε ως προστάτη θεό, ένα θεσσαλικό ποταμό, και ειδικά τον Ενιπέα, ο Όμηρος θα μπορούσε να πει ξεκάθαρα το όνομά του, το οποίο γνωρίζει πολύ καλά, όπως γνωρίζει καλά άλλους μύθους που συνδέονται με τον Ενιπέα - ποταμό, όμως ανάμεσα σ' αυτούς δεν συγκαταλέγει κανένα μύθο που ο Μυρμιδόνας Μενέσθιος να έχει πατέρα τον Ενιπέα !.
Ο Όμηρος ξεκάθαρα λέγει το αντίθετο, ότι ο Σπερχειός ποταμός είναι ο γονιμοποιός θεός στο βασίλειο του Αχιλλέα, και δέχεται λατρευτικές τιμές, από τον βασιλιά (την κόμη των νεαρών), θυσίες, πλούσιες "εκατόμβες" …….πράγμα που δείχνει ότι η ψυχική σχέση λαού - ποταμού και πολιτικής εξουσίας - εδάφους (της κοιλάδας Σπερχειού) εκεί μόνο έχει νόημα .
Θα ήταν λοιπόν πρόκληση ένα θεσσαλός βασιλιάς να επικαλείται ένα ποτάμι της κοιλάδας του Σπερχειού που βρίσκεται πολύ μακριά από την έδρα του βασιλείου του και ανάμεσά τους υπάρχει μεγάλη απόσταση και εδαφικές δυσκολίες.
Είναι γεγονός ότι ο Σπερχειός δεν θα μπορούσε κάν να λατρευτεί στην Θεσσαλία ως θεός, την στιγμή που ούτε τα νερά του προσφέρει εκεί, ούτε κάνει εύφορη εκείνη την γη και συνεπώς δεν παρέχει κανένα ευεργέτημα στην θεσσαλική ζώνη και στους Θεσσαλούς, για να ανταμειβεται τιμητικά και ο ντόπιος βασιλιάς να προσφέρει την κόμη του διαδόχου (μια υψηλή λατρευτική τιμή ή επίκληση).
Δύσκολο θα ήταν να πραγματοποιηθεί ακόμη και η θυσία η "εκατόμβη" ή εκείνη των 50 κριών, οι οποίοι έπρεπε να οδηγηθούν με μια κοπιαστική πορεία και σε ένα μακρινό δρομολόγιο για να θυσιαστούν στις πηγές ενός άλλου ποταμού, του Σπερχειού, όταν μάλιστα ο υδροδότης ποταμός της περιοχής ήταν άλλος, δηλαδή ο Ενιπέας !
Βέβαια αυτή η προσέγγιση "εκτοπίζει" το βασίλειο του Αχιλλέα έξω από τις πεδινές θεσσαλικές περιοχές και το καθιστά στενάχωρο και περιορισμένο, με ελάχιστα εδάφη προς την θεσσαλία, όμως πιστεύω ότι ως άποψη δεν αποτελεί καθόλου υπερβολή, ούτε είναι μακριά από το νόημα των ομηρικών αναφορών .
Ο Αχιλλέας έχει μαζί του μόνο 50 καράβια και 2500 άνδρες, δηλαδή την μισή δύναμη απ' ότι διαθέτει ο Αγαμέμνονας και λιγότερους (με μεγάλη διαφορά) από τον Νέστορα που έφερε 90 πλοία, ή τις δυνάμεις των Βοιωτών που ήταν 6000 άνδρες, υπερδιπλάσιες από του Αχιλλέα ….
Είναι γεγονός ότι σύμφωνα με τον κατάλογο, διοικούσε μόνο πέντε πόλεις ή περιοχές, όταν οι Βοιωτοί εμφανίζονται να κατέχουν το ένα τρίτο από όλα τα τοπωνυμία που αναφέρει ο κατάλογος νεών 26 παρατήρηση που εύστοχα καταθέτει ο Page.
Αυτό εξηγεί άλλωστε και την μικρή επιρροή που έχει στο στράτευμα όταν διαφωνεί με τον Αγαμέμνονα και αποχωρεί. Μαζί του δεν συντάσσεται κανένας άλλος βασιλιάς, ούτε οι γείτονές του οι Φθίοι, ή οι Λοκροί, ή ο εξάδελφός του ο Αίαντας, ακόμη και ο παιδαγωγός του, ο Φοίνικας, το βράδυ της πρεσβείας έρχεται ως απεσταλμένος του Αγαμέμνονα .
Συνεπώς ο Σπερχειός και η κοιλάδα του ως γεωγραφική και πολιτική οντότητα απετελεί σημείο αναφοράς μόνο γι' αυτόν και τον γιο του τον Νεοπτόλεμο ο οποίος δεν γυρίζει να εγκατασταθεί άμεσα στην Φθία, αλλά κινείται προς την Ήπειρο, όπου εκεί συνεχίζεται η βασιλική εξουσία των Αιακιδών και η διαδοχή τους, στους Μολοσσούς, κάτι που σημαίνει είτε εκτοπισμό από την παραδοσιακή έδρα του βασιλείου, είτε οικειοποίηση της έδρας από άλλους, είτε μεταφοράς της πρωτεύουσας αλλού, άλλωστε πεθαίνει όχι σ' αυτή την περιοχή αλλά έξω από αυτή, στους Δελφούς .
Μια απορία λοιπόν που μπορεί να προκύψει όταν κάθε προσέγγιση περικεντρώνεται γύρω από το Σπερχειό αφορά την σταθερότητα της συγκεκριμένης ονομασίας και την ταύτιση του ποταμού με την κοιλάδα του Μαλιακού κόλπου.
Ο οποιοσδήποτε αναγνώστης θα μπορούσε ν' αναρωτηθεί :" ποταμός Σπερχειός πέρα του Ομήρου, αναφέρεται σ' άλλα κείμενα ως ποταμός της περιοχής όπου βρίσκεται και η σημερινή κοιλάδα ;"
Η απάντηση σ' αυτή την απορία είναι θετική .
Μάλιστα μας κάνει εντύπωση ότι τον ποταμό με την ίδια ακριβώς ονομασία τον αναφέρει και ο Ηρόδοτος :
" ο τόπος που περιβρέχεται από τον κόλπο αυτό(Μαλιακό) είναι πεδιάδα στο ένα μέρος της πλατιά στο άλλο πολύ στενή. Την πεδιάδα περιζώνουν ψηλά και αδιάβατα βουνά που λέγονται Τραχίνιοι βράχοι και κλείνουν ένα γύρο ολόκληρη την Μαλίδα. Καθώς πορεύεσαι από την Αχαϊα η πρώτη πόλη που συναντάς στην παραλία αυτού του κόλπου είναι η Αντίκυρα που στην περιοχή της ο Σπερχειός ποταμός κατεβάζοντας νερά από την χώρα των Ενιάνων χύνεται στην θάλασσα. Σε απόσταση είκοσι σταδίων από αυτόν υπάρχει ένα άλλο ποτάμι που έχει την ονομασία Δύρας…. Και σε απόσταση είκοσι σταδίων από αυτόν άλλο ποτάμι που λέγεται Μέλας.
"Η πόλη Τραχίνα απέχει πέντε σταδίους από αυτόν τον Μέλανα…….."27
Τον ποταμό και την ευρύτερη περιοχή αναφέρουν όμως και άλλοι συγγραφείς σε μεταγενέστερους χρόνους όπως ο Παυσανίας ο οποίος μας μεταφέρει χρήσιμες πληροφορίες όταν περιγράφει την σύγκρουση με τους Γαλάτες του Βρένου:
"Οι Έλληνες συγκεντρώθηκαν στις Θερμοπύλες όταν έμαθαν πως ο στρατός των Γαλατών ήταν ήδη στην Μαγνησία και την Φθιώτιδα…… αποφάσισαν λοιπόν να αποσπάσουν χίλιους ελαφρά οπλισμένους και το ιππικό και να στείλουν την δύναμη αυτή στον Σπερχειό…. Η δύναμη αυτή ήρθε στο Σπερχειό και κατάστρεψε εκεί τα γεφύρια και στρατοπεύδευσε κοντά στην όχθη του….. Ο Βρέννος …. την επόμενη νύχτα όχι εκεί που ήταν πριν οι γέφυρες του ποταμού αλλά χαμηλότερα ….εκεί όπου ο Σπερχειός απλώνονταν περισσότερο στην πεδιάδα και σχημάτιζε έλος και λίμνη αντί ορμητικού και στενού ρεύματος, σ' αυτό το μέρος έστειλε δέκα χιλιάδες Γαλάτες….αυτοί την νύχτα πέρασαν κολυμπώντας ….. Έπειτα ο Βρέννος διέταξε όσους κατοικούν γύρω στο Μαλιακό κόλπο να γεφυρώσουν τον Σπερχειό…"28
Αρκετοί λοιπόν ιστορικοί ποιητές και συγγραφείς συντήρησαν το όνομά του συνδέοντάς το πάντα με την περιοχή της νυν Φθιώτιδας .
Είναι λοιπόν γεγονός ότι ο ποταμός διαφύλαξε όχι μόνο το όνομά του αλλά και μια σταθερή γεωγραφική του ταύτιση με την συγκεκριμένη κοιλάδα που όπως φαίνεται για εκατοντάδες χρόνια κράτησε ζωντανές μνήμες και λαούς που είτε κοντά σ' αυτόν ή απομακρυνσμένοι συντήρησαν τους μύθους .
Επί βυζαντίου το όνομά του καταγράφεται και πάλι διότι στην νότια όχθη του συντρίβοναι (997μ.Χ.) από τον Νικηφόρο Ουρανό, οι Βούλγαροι του Σαμουήλ που γύριζαν γεμάτοι λάφυρα από επιδρομή (επί Βασιλείου του Βουλγαροκτόνου).
Εκείνο όμως που προκαλεί ιδιαίτερη εντύπωση είναι ότι ο ποταμός Σπερχειός, αποδεδειγμένα (από τον 14ο αι μ.Χ και μετά ) με βάση τις πηγές, καταγράφεται με την ονομασία "Ελλάδα", μια ονομασία που αναβιώνει ανεξήγητα την σχέση ανάμεσα σ' αυτόν και στο όνομα "Ελλάς" που ο Όμηρος δύο χιλιάδες περίπου χρόνια νωρίτερα αποδίδει στον αρχαίο λαό της περιοχής, τους Μυρμιδόνες, τους οποίους πρωτοσυναντάμε στην Τροία ενώ υποπτευόμαστε από τα κείμενά του, ότι εκεί, κοντά στις όχθες του ποταμού θα υπήρχε είτε η περιοχή είτε η πόλη "Ελλάς"!
Έτσι όπως πολύ σωστά έχουν επισημάνει πολλοί μελετητές (Βορτσέλας, Παπαχρήστος … ) στο "Le livre de la Conqueste de la Princee de la Moree", κατά τον 14ος αι, παρακολουθούμε μια καταγραφή θέσεων της κοιλάδας του Σπερχειού, όμως ο ποταμός που αναφέρεται κατά τις στρατοπεδεύσεις κοντά στο "Σιδηρόκαστρο" και στο "Σητούνι"(Λαμία) ονομάζεται πλέον "Ελλάδα"(είναι ο Σπερχειός) .
"Ελλάδα" όμως ονομάζει τον Σπερχειό και ο Παχώμιος Ρουσάνος αργότερα κατά τον 16ο αι " Σπερχειός ος παρά Φθιώτας Ελλάς εγχωρίως καλείται νυν ομωνύμως τη χώρα", ενώ με το ίδιο όνομα "Ελλάδα"29 τον αποτυπώνει σε χάρτη (16ο αι) και ο Castaldi ονομασία που επιβιώνει ίδια και κατά τον 17ο αι όταν τον αναφέρει ο R. Dreux30, επίσης έναν αιώνα αργότερα κατά τον 18ο αι, ο Μελέτιος 31 (μητροπολίτης Αθηνών), ο περιηγητής Paul Lukas και ο Ρήγας ο Βελεστινλής χρησιμοποιούν ακριβώς την ίδια ονομασία ("Ελλάδα"). Κατά τον 19ο αιώνα πάρα πολλές μαρτυρίες πιστοποιούν την ίδια ονομασία ("Ελλάδα") είτε από περιηγητές (Hollad, Pouqueville), είτε αποτελούν αποτυπώσεις σε κάποιους χάρτες, παρ' ότι κάποιοι τον καταγράφουν ακόμη και με την παλαιά, γνωστή του ονομασία Σπερχειός ( Pomardi, Fiedler, Rey) .
Η ύπαρξη και η διάδοση της ονομασίας επιβεβαιώνεται και μέσα από πηγές που έχουν άμεση σχέση με τον λαό όπως είναι το δημοτικό τραγούδι, στο οποίο ο ανώνυμος τραγουδιστής θα πει:
"χίλιοι τρακόσιοι μάστοροι και εξήντα μαθητούδια
καμάρα εστεργιώνανε γιοφύρι στην Ελλάδα"
Η ύπαρξη και η χρήση της ονομασίας είναι τεκμηριωμένη ώστε να μην επιδέχεται καμία αμφισβήτηση, αν και υπάρχουν μαρτυρίες ότι το ποτάμι πήρε και άλλες ονομασίες με το διάβα του χρόνου, εκείνο όμως που ενδιαφέρει διότι δημιουργεί πολλές απορίες είναι αυτή η σύνδεση των δύο ονομασιών : Σπερχειός - Ελλάδα .
Το ερώτημα λοιπόν που πρέπει ν' απαντηθεί είναι "πότε αποδόθηκε αυτή η ονομασία στον ποταμό" και τέλος πάντων "τι δηλώνει αυτή η σύνδεση" η οποία εμφανίζεται αρκετά πρώιμα διότι όπως δηλώνει χαρακτηριστικά ο Ρουσάνος η ίδια ονομασία αποδιδόταν και στην περιοχή (ήταν ομώνυμη : "Ελλάδα").
Μια απάντηση είναι ότι αποτελεί σοβαρή πιθανότητα ο Σπερχειός πάντα να ονομαζόταν έτσι, συνεπώς θα έφερε διπλή ονομασία, όπως είναι εξίσου πιθανό την συγκεκριμένη ονομασία να την έφερε κάποιος παραπόταμός του, είτε μόνο ένα τμήμα της ροής του….
Μια άλλη εκδοχή είναι να ονομαζόταν όντως Ελλάδα η κοιλάδα του Σπερχειού και μια ευρύτερη περιοχή γύρω από αυτόν, διότι κατά την αρχαιότητα βρισκόταν εκεί η Ελλάς του Ομήρου (είτε η πόλη είτε η περιοχή) και να συντήρησε την ονομασία.
Αυτή η εκδοχή δεν φαίνεται να είναι τελείως αστήρικτη διότι από πολλές μαρτυρίες επιβεβαιώνεται ότι η χρήση της ονομασίας " Ελλάς" με περιορισμένη γεωγραφική έννοια "περιοχής" υπήρξε μια πραγματικότητα..
Ο Προκόπιος κατά τον 6ο αι μ.Χ. στο "Πέρι Κτισμάτων" εστιάζει την ονομασία "Ελλάδα" στην περιοχή της Στερεάς εξαιρώντας την Αιτωλοακαρνανία, ενώ κατά τον 10ο αιμ.Χ η ονομασία συναντάνται να περιγράφει την Φθιώτιδα, καλύπτοντας και κάποιες νοτιότερες περιοχές όπως είναι η Φωκίδα και ένα μέρος της Βοιωτίας, στο συναξάρι του οσίου Λουκά του Στειριώτη (962 μ.Χ) αναφέρεται χαρακτηριστικά ότι ο όσιος "ασκήσας και τελειωθείς εν τω Στειρίω της Ελλάδος" και αυτή η "Ελλάδα" που καταγράφεται εκεί, έχει συγκεκριμένη γεωγραφική θέση, αφού στο κείμενο προσδιορίζεται . Είναι διαφορετική σε σχέση με την Πελοπόννησο, την Θεσσαλία, την Εύβοια και την Αττική, ενώ "ο την των λιμένων επιμέλεια επιτετραμένος και τα πλοία μη εων τα της Ελλάδος διαπεράν όρια…"32.
Παρόμοια αναφορά υπάρχει στο "Χρονικό της Μονεμβασίας" (932 μ.Χ) όπου και αναφέρεται ότι ο "Χαγάνος εχειρώσατο Θετταλίαν, Ελλάδα, Αττική και Ευβοιαν, Πελοπόννησο…."33
Αρκετά αργότερα, κατά τον 15ο αι μ.Χ η τοπική χρήση της ονομασίας Ελλάδα υπάρχει ακόμη, αφού συναντάται στο Χρονικό του Γ. Φραντζή όταν εκείνος αναφέρει σε μια σειρά τις περιοχές : " Μακεδονία, Θετταλίαν, Ελλάδα, Βοιωτία, Ακαρνανία, Αχαϊα,Πελοπόννησο" ενώ ως ονομασία επιβιώνει και στους επόμενους αιώνες όταν ο Φιλιππίδης τον 19ο αι αναφέρει στην "Μερική Γεωγραφία " του ότι από το χωριό Μόλος " αρχίζει ο κάμπος της Ελλάδος " και για την Στυλίδα ότι εκεί "σώνεται ο κάμπος της Ελλάδος"
Πρέπει λοιπόν να πούμε ότι η εντυπωσιακή αυτή σύνδεση της ονομασίας "Ελλάς" πότε με τον Σπερχειό και πότε με την κοιλάδα του, που ονομάζεται και αυτή "Ελλάδα" δείχνει να μην είναι ούτε αυθαίρετη αλλά ούτε και τυχαία όταν μάλιστα αποδεικνύεται μακροβιότατη και επίμονη .
Σήμερα δύσκολα θα μπορούσαμε να εντοπίσουμε την αιτία αυτής της χρήσης, όμως εύκολα κατανοούμε κάτι πολύ σημαντικό (από τα κείμενα ) ότι ποτέ δεν ονομάσθηκε ξεχωριστά "Ελλάς" ο Ενιπέας, ή ο Πηνειός, είτε η Θεσσαλία…..
Η άποψη ότι κάποιος παραπόταμός του Σπερχειού ονομαζόταν πάντα "Ελλάδα", είτε ότι η ομηρική ονομασία Σπερχειός αποτελεί μια δεύτερη δική του ονομασία, μετά από όλα αυτά δεν είναι απίθανη, αφού ακόμη και ο λαός που έζησε κοντά του φέρει στον Όμηρο διπλή ονομασία, ονομάζονται Μυρμιδόνες και Έλληνες (φέρει όμως και την γενικότερη, "εθνική" "Αχαιοί").
Είναι γεγονός ότι ο ποιητής Όμηρος χρησιμοποιεί κάποιες διπλές ονομασίες χωρίς ποτέ να εξηγεί για ποιο λόγο το κάνει . Λέγει π.χ ότι ο γιος του Έκτορα ονομάζεται Αστυάνακτας και Σκαμάνδριος, ο γίγαντας Βριάρεως ονομάζεται Βριάρεως, από τους θεούς, ενώ από τους θνητούς λέγεται "Αιγαίων" (Α 403), η Τροία ονομάζεται Ίλιον και Τροία, ο Πάρης και Αλέξανδρος, ένα πουλί (Ξ290) ονομάζεται Χαλκίδα και Κύμινδη, την Μύρινα οι άνθρωποι την λένε Βατεία (Β813) τον ποταμό Ξάνθο τον λένε και Σκάμανδρο (Υ 33) .
Αυτό λοιπόν όταν συμβαίνει δημιουργεί απορίες, εκ των οποίων η πιο σοβαρή είναι "γιατί ο ποιητής τις μνημονεύει αν δεν ήταν σε χρήση", συνεπώς τίποτε δεν αποκλείει το ένα όνομα να μετέφραζε το άλλο ή να υποκαθιστούσε το άλλο, ή να δήλωνε κάποια παράλληλη νοηματική σχέση !
Βέβαια κάτι τέτοιο δεν αναφέρεται ρητά για τον Σπερχειό, όμως ενδέχεται να συνέβαινε στην πράξη, χωρίς να το μνημονεύει ο ποιητής, και αυτό να ερμηνεύει γιατί συναντάται αργότερα είτε στα κείμενα είτε στον λαό η ονομασία "Ελλάς" ν' αποτελεί μια δεδομένη παράλληλη ή κανονική ονομασία του ποταμού .
Είναι γεγονός ότι τέτοιες περιπτώσεις δεν αποτελούν τυχαίες και απλές συμπτώσεις αλλά η παρουσία τους τεκμηριώνει μεγαλόφωνα την άποψη πως στην κοιλάδα του Σπερχειού υπήρξε η Ελλάδα (πόλη ή περιοχή) του Ομήρου.
Πιστεύω ότι η επιλογή του ονόματος Ελλάς για τον ποταμό, είναι αρκετά παλιότερη του 14ου αι μ.Χ και ακολουθεί μια διαπιστωμένη συνήθεια οι ποταμοί να έχουν ένα νοηματικό όνομα, αν λάβουμε υπόψη μας ότι εκεί κοντά και κάποιοι άλλοι ποταμοί έφεραν ανάλογα ονόματα, όταν ένας λεγόταν Μέλας και κάποιος άλλος Φοίνικας !
Εάν διαβάσμουμε προσεκτικά τον Ηρόδοτο πληροφορούμαστε ότι " σε απόσταση είκοσι σταδίων από αυτόν (τον Σπερχειό) άλλο ποτάμι ονομάζεται Δύρας …. σε απόσταση είκοσι σταδίων από αυτόν κυλά άλλο ποτάμι που λέγεται Μέλας… Νοτιότερα από τον ποταμό Ασωπό συναντάμε ένα άλλο ποταμό πιο μικρό τον Φοίνικα που κατεβαίνοντας από τα βουνά ρίχνει τα νερά του στον Ασωπό . Η απόσταση που χωρίζει τον ποταμό Φοίνικα από τις Θερμοπύλες είναι δεκαπέντε στάδια εκεί βρίσκεται ένα χωριό που έχει το όνομα Ανθήλη …………."34
Οι συγκεκριμένες ονομασίες των ποταμών γεννούν πολλά ερωτηματικά για το τι δηλώνουν, αφού το επίθετο "μέλας" που σημαίνει μελανός, μαύρος, σκοτεινός δεν φαίνεται να είναι τυχαία επιλεγμένο, αλλά ούτε και το όνομα Φοίνικας, διότι η ονομασία "Φοίνικες" δόθηκε από τους Έλληνες στους κατοίκους του Λιβάνου διότι επιδίδονταν στην βαφή υφασμάτων σε βαθυκόκκινο "φοινόν" χρώμα .
Ως όνομα είχε ήδη δοθεί από τους Έλληνες και σ' άλλο λαό, όπως π.χ. στους Φοινατούς της Ηπείρου, ενώ στην Ήπειρο υπήρχε πόλη που έφερε την ονομασία "Φοινίκη", μια πόλη παραθαλάσσια και εμπορική στην Χαονία .
Η ετυμολογία του ονόματος "Φοίνικας" στην ελληνική γλώσσα, είναι απόλυτα σωστή, διότι η λέξη "Φοινίκη" προέρχεται από την ελληνική λέξη "φοινός"( και φοινήεις) που σημαίνει ο πορφυρός, ο βαθυκόκκινος, ενώ το ρήμα "φοινίσσω" σήμαινε και "αιμάσσω" δηλαδή κοκκινίζω, (φόνος, αίμα).
Ενδεχομένος ο Μέλας, όπως και ο Φοίνικας ν' απόκτησαν το όνομά τους από το χρώμα των νερών τους.
Στην περίπτωση του Φοίνικα είναι εμφανές ότι το απέκτησαν από τον χρωματισμό τους κατά την πλύση των εδαφών (όπως π.χ. στην Κίνα ο Κίτρινος ποταμός ) ή λόγω μεταλλευμάτων που χρωμάτιζαν τα νερά ή επειδή η κοίτη του ποταμού περιείχε φερτές ύλες που τα χρωμάτιζαν έτσι ή επειδή τα πετρώματά της είχαν το ανάλογο χρώμα (ίσως έπλενε κοιτάσματα βωξίτη ή χαλκού).
Ίσως λοιπόν και η ονομασία Ελλάς να δόθηκε με κάποια ανάλογη φιλοσοφία κατά την επιλογή της (χρώμα - διαύγεια νερών) σε κάποιον ποταμό, ίσως ονομαζόταν "Ελλάν" επειδή έφερε ψίγματα χρυσού που σημαίνει φωτεινός, αφού το όνομα Σπερχειός έχει τελείως διαφορετική ετυμολόγηση, από το Ελλάς, διότι προέρχεται από το ρήμα σπέρχω που σημαίνει κινούμαι με ορμή, είμαι βιαστικός, ορμητικός .
Ίσως όμως κάποιες λατρείες στις παρακείμενες όχθες του, όπως αυτές που μνημονεύει ο Όμηρος με την ευκαιρία της αφιέρωσης της κόμης π.χ. οι εκατόμβες, ή κάποιες άλλες να είχαν ακόμη ένα χαρακτήρα αρχέγονο συνδεόμενες με την παράδοση των Ελλήνων που τα ονόματα κάποιων φύλων θυμίζουν το νερό (Αχαιοί, Ίωνες)
Αν παρατηρήσουμε το ομηρικό κείμενο θα διαπιστώσουμε ότι ο Αχιλλέας αναφέρει τις παλαιότερες μνήμες από όλους όταν μιλάει είτε για την Αίγυπτο και τον πλούτο της πόλης των Θηβών (οι μνήμες ανάγονται στο 1500 π.Χ) είτε όταν αναφέρεται στα πλούτη του βασιλιά Μινύα στον Ορχομενό ……
Η παρατήρηση αυτή ενισχύεται από μια άλλη γνωστή αναφορά του Αχιλλέα ο οποίος στην ευχή του προς τον Δία, πριν την αναχώρηση για την μάχη του Πατρόκλου (Π-233) θα αποκαλέσει τον Δία άνακτα " Πελασγικό" - " Δωδωναίο" δηλαδή προστάτη στη Δωδώνη, όπου εκεί γνωρίζει και μνημονεύει τους Σελλούς ένα ασκητικό ιερατείο!.
Ο Αχιλλέας επικαλείται τον Δωδωναίο Δία, με την οικειότητα τοπικού προστάτη, δημιουργώντας μια υποψία για την Δωδώνη, ότι μπορεί ν' ανήκει στο βασίλειό του, όμως, όπως μας πληροφορεί στην Β -750, την Δωδώνη την κατοικούν οι Περραιβοί και οι Αινιάνες του Γουνέα, οι οποίοι κατοικούσαν τόσο στην "δυσχείμερο Δωδώνη" όσο και κοντά στον παραπόταμο του Πηνειού, τον Τιταρήσιο .
Πολλοί υπέθεσαν την ύπαρξη μιας Θεσσαλικής Δωδώνης που φαίνεται να συνδέεται με τον Αχιλλέα, λόγω των αναφορών του Ομήρου, κάτι όμως που δείχνει να είναι φανερά εσφαλμένο .
Η πιθανότητα λοιπόν μια ονομασία είτε του λαού, είτε της περιοχής να προήλθε από μια αρχέγονη λατρεία δεν αποκλείεται, αλλά ανοίγει τον δρόμο για μια άλλη διαφορετική εκτίμηση (ετυμολόγηση θα γίνει στο επόμενο κεφάλαιο).
Συνεπώς η πατρίδα του Αχιλλέα βρίσκεται κοντά στον ποταμό Σπερχειό και την κοιλάδα του και είναι αυτή η περιοχή που πολλοί αποκαλούν "Βασική Φθία" η οποία όπως υποστηρίζουν συνδέεται πολιτικά, με ένα είδος χαλαρής ομοσπονδίας με τα γύρω βασίλεια .
Για να κατανοήσουμε την χρήση της λέξης Φθία και στην ευρύτατη θεσσαλική ζώνη πρέπει να τονίσουμε ότι στα βόρεια σύνορά της "Βασικής Φθίας" απλώνεται μια ευρύτερη Φθία που μερικοί την αποκαλούν "Μείζονα Φθία"
Αυτή, η "Μείζονα Φθία", περιλαμβάνει τα άλλα οκτώ ""Θεσσαλικά" βασίλεια, ίσως όχι όλα :
Το βασίλειο του Πρωτεσιλάου (Φθίοι)
''' του Ευρυπύλου (Φθίοι)
" του Μαχάονα - Ποδαλείριου (Οιχαλία… Τρίκκη, Ιθώμη)
'"" του Ευμήλου (Φερές -Ιωλκός)
" του Φιλοκτήτη ( Θαυμακία, Μηθώνη… )
του Πρόθοου (Μάγνητες)
του Γουνέα (Αινιάνες - Περραιβοί)
του Πολυποίτη (Λαπίθες)
Αινιγματική βέβαια είναι η μνεία που γίνεται στην Ιλιάδα για την Υπερεία πηγή και την Μεσσηίδα, διότι τις αναφέρει η Ανδρομάχη στην συνομιλία με τον Έκτορα, όταν λέγει "προφητικά" ότι από αυτές θα φέρνει νερό με την βία, ως αιχμάλωτη (Ζ 457), όμως επειδή γνωρίζουμε ότι η Ανδρομάχη περιήλθε ως λάφυρο στον Νεοπτόλεμο, κάτι που σ' αυτό το σημαίο υπαινίσσεται και ο Όμηρος, υπέθεσαν κάποιοι ότι οι δύο πηγές συνδέονται στενά με την πόλη Ελλάδα ή την Φθία .
Το σημείο διευκρινίζεται στον κατάλογο νεών, όπου εκεί η Υπερεία καταγράφεται ως περιοχή του Ευρυπύλου(Β 734), συνεπώς και ο ποιητής εννοεί πως η πηγή ανήκει στην ευρύτερη περιοχή της Φθίας, την "Μείζονα Φθία" και όχι στην Βασική Φθία του Αχιλλέα ..
Έτσι ο Πηνειός, το Πήλιο, η Βοιβία λίμνη, ο Τιταρήσιος, η Υπερεία είναι αναφορές που αφορούν την Μείζονα Φθία και όχι την Φθία του Αχιλλέα την οποία προσδιορίζουν ο Σπερχειός η Άλος, η Αλόπη, η Τραχίνα, η Ελλάς και η Φθία.
1 Απολλόδωρος, Βιβλιοθ.1.7.6 και 7, Παυσανίας 5.1. 2-8, Σχόλ. στον Πίνδαρο, Ολ 1.28
2 Στράβων 9.5.7
3 Στράβων 9.5.6
8 Στράβων 8.6.9.
9 Στράβων 7.7.8.
10 Εκαταίος. Απόσπασμα 107
11 Στράβων 8.6.5.
12 Απολλόδωρος Β΄7.7,όμως την συγκεκριμένη πόλη, τηνΟιχαλία άλλοι την μεταφέρουν στην Θεσσαλία και άλλοι στην Μεσσηνία ή στην Εύβοια
13 Στράβων 9.4.13
14 Στράβων 9.5.8
15Στεφ. Βυζάντιος 77.16
16 Ηρόδοτος Ιστορία 7.197
14 Οδύσσεια Γ 153- 183
15 Απολλόδωρος Βιβλ. 2. 7.7
16 Δικαίαρχος Απ. 61
17 Παυσανίας 3.20.7
18 Παυσανίας 6.11.5
19 F. Stahlin " Η αρχαία Θεσσαλία" σελ 255
20 PageΙλιάς και Ιστορία σελ 144/184 σημ29
21 W. Leaf Homer and History
22 W. Burkert : Αρχαία Ελληνική Θρησκεία σελ 370
23 W.Burkert "Αρχαία Ελληνική Θρησκεία" σελ 196
24 W.Burkert "Αρχαία Ελληνική Θρησκεία" σελ 162
25 Nilson " Όμηρος και Μυκήνες"
26 Page Ιλιάς και Ιστορία σελ.144
27 Ηρόδοτος Ιστορία 7.198, 199
28 Παυσανίας 10.20.6-9
29 Νέος Ελληνομνήμων, 5. 1908. Σελ 294
30 Robert de Dreux, Voyage en Turquie et en Grece, publie et annote par hubert Pernot. Paris
31 Μελετίου Γεωγραφία 337α
32 Γ. Κρέμου. Φωκικά σελ 40
33 Σ. Κυριακίδου 1947 σελ 84
34 Ηρόδοτος Ιστορία 7.198-199
"O σιωπών δοκεί συναινείν"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
To μπλόκ " Στοχσμός-Πολιτική" είναι υπεύθυνο μόνο για τα δικά του σχόλια κι όχι για αυτά των αναγνωστών του...Eπίσης δεν υιοθετεί απόψεις από καταγγελίες και σχόλια αναγνωστών καθώς και άρθρα που το περιεχόμενο τους προέρχεται από άλλες σελίδες και αναδημοσιεύονται στον παρόντα ιστότοπο και ως εκ τούτου δεν φέρει οποιασδήποτε φύσεως ευθύνη.