Κινητό, χειρότερο από μαριχουάνα…

Ζωή στην εποχή της ελλειμματικής προσοχής – Τα social media και το κακό που κάνουν σε ενήλικες και παιδιά

Σύμφωνα µε τον δημοσιογράφο και συγγραφέα Γιόχαν Χάρι, το μότο της εποχής μας θα μπορούσε να είναι: «Προσπάθησα να ζήσω τη ζωή μου, αλλά κάτι μου απέσπασε την προσοχή». Ακούμε διαρκώς ότι ο σύγχρονος κόσμος μαστίζεται από αλλεπάλληλες κρίσεις. Κάποιες από αυτές παρουσιάζονται ως συγκριτικά ασήμαντες, καθώς ξεφουσκώνουν γρήγορα, ενώ άλλες εξακολουθούν να στοιχειώνουν για καιρό το συλλογικό μας φαντασιακό ως γνήσιες υπαρξιακές απειλές. Ο κίνδυνος που φέρνει η κλιματική κρίση, για παράδειγμα, είναι λόγος ικανός για να χάσει ακόμη κι ένας λιγότερο ευαίσθητος άνθρωπος τον ύπνο του.

Παρ’ όλα αυτά, καμία απ’ τις πραγματικές απειλές δεν μπορεί να γίνει πραγματικά επικίνδυνη, σε τέτοιον βαθμό τουλάχιστον ώστε να χρειάζεται ανάληψη σοβαρής δράσης για την αντιμετώπισή της, αν οι άνθρωποι δεν μπορούν να εστιάσουν κατάλληλα και να κατανοήσουν βαθιά ποιο είναι ακριβώς το πρόβλημα. Παραδόξως, το γεγονός ότι ακούμε σπάνια για την κρίση της προσοχής, είναι τεκμήριο της ενοχής της. Αδυνατούμε να δώσουμε προσοχή ακόμη και στο μήνυμα που μας λέει ότι δεν δίνουμε προσοχή.

Στο βιβλίο του «Stolen Focus, Why You Can’t Pay Attention» (εκδ. Crown), ο Γιόχαν Χάρι υποστηρίζει ότι ο κόσμος μας κινδυνεύει απ’ τον ύπουλο εχθρό της αδυναμίας συγκέντρωσης. Ταξιδεύει σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, αναζητάει ειδικούς, επικαλείται περισσότερες από 250 έρευνες και στοιχεία. Για τον ερευνητή, όλα δείχνουν ότι βρισκόμαστε μπροστά σ’ ένα ακραίο φαινόμενο, σε μια άνευ προηγουμένου κρίση ανθρώπινης προέλευσης. Πανίσχυρες δυνάμεις έρχονται και κλέβουν την προσοχή μας, αποδυναμώνοντάς μας. Επειδή αδυνατούμε να εστιάσουμε για αρκετή ώρα κάπου, θυσιάζουμε την εμβάθυνση, γινόμαστε πιο επιφανειακοί στοχαστές, κι έτσι υπονομεύουμε την ικανότητά μας να λύνουμε τα όλο και πιο περίπλοκα προβλήματα που εμφανίζονται στον δρόμο μας.

Ανησυχητικές επιπτώσεις:

«Τα στοιχεία δείχνουν ότι αν μετακινείσαι συχνά απ’ το ένα πράγμα στο άλλο, θα είσαι πιο αργός, θα κάνεις περισσότερα λάθη, θα είσαι λιγότερο δημιουργικός και θα θυμάσαι λιγότερα», σημειώνει στην «Κλεμμένη εστίαση». Τόσο ατομικά όσο και συλλογικά οι επιπτώσεις της ελλειμματικής προσοχής είναι ανησυχητικές. Το βιβλίο του θα μπορούσε να είναι η δημοσιογραφική τεκμηρίωση της ταινίας του Ανταμ ΜακΚέι, «Don’t look up», όπου μια ολόκληρη κοινωνία αδυνατεί να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο ενός μετεωρίτη γιατί τα μέλη της είναι ανίκανα να συγκεντρωθούν.

Ρίξτε μια ματιά τριγύρω σας, προτείνει ο 44χρονος. Η πιθανότητα να δείτε έναν άνθρωπο σκυμμένο πάνω από μια οθόνη είναι πολύ μεγάλη. Αν βρίσκεστε στο μετρό, οι πιθανότητες είναι ακόμη περισσότερες. Αν βρίσκεστε σε κάποιο αξιοθέατο, επίσης, θα δείτε ανθρώπους να θαυμάζουν το τοπίο μέσα απ’ το κινητό τους τηλέφωνο. «Οπου κι αν πήγαινα», ομολογεί ο δημοσιογράφος, «οι άνθρωποι έδειχναν να εκπέμπουν διαρκώς σήματα, αλλά να μη λαμβάνουν. Αρχισα να σκέφτομαι ότι ο ναρκισσισμός διαφθείρει την προσοχή, στρέφοντάς την αποκλειστικά στον εαυτό και στο εγώ σου. Και δεν το λέω με καμία αίσθηση υπεροχής».

Τα σημάδια της ασθένειας

Αν αδυνατείτε κι εσείς οι ίδιοι να συγκεντρωθείτε σε μια δραστηριότητα επί μακρόν, αν πιάνετε τον εαυτό σας κάθε λίγο να τσεκάρει το κινητό του, αν νιώθετε ότι η σκέψη σας είναι πλέον πιο ρηχή, αν αισθάνεστε εξαντλημένοι και υπερβολικά στρεσαρισμένοι, πάσχετε κι εσείς απ’ την ίδια ασθένεια της εποχής. Ο Ελβετοβρετανός είναι προσεκτικός και δεν την αποκαλεί επιδημία. Αφήνει έναν ειδικό να το πει. Εδώ δεν υπάρχει ιός, αλλά μια σκόπιμη δράση επιχειρήσεων που αποκομίζουν κέρδη επιδρώντας στην ικανότητά μας να μένουμε συγκεντρωμένοι σ’ ένα πράγμα. Αναπόφευκτα, η έρευνα στρέφεται στον επιζήμιο ρόλο των social media. 

Ο δημοσιογράφος αποφασίζει κάποια στιγμή να καταφύγει σ’ έναν ξένο τόπο για να αποτοξινωθεί απ’ τα νέα μέσα. Επί τρεις μήνες διακόπτει τις σχέσεις του με το κινητό και τις οθόνες, κι ανακαλύπτει μια πολύ πιο ενδιαφέρουσα συνθήκη, που του αλλάζει τη ζωή. Επιστρέφοντας στη ρουτίνα του, όμως, πέφτει ξανά στην ίδια παγίδα των αδιάκοπων περισπασμών. Το βιβλίο ξεχειλίζει από δεδομένα και μαρτυρίες, οι οποίες ενοχοποιούν, όχι άδικα, τα τεχνολογικά εργαλεία και τις επιχειρήσεις που τα εκμεταλλεύονται. Μοιάζει να έχουμε παγιδευτεί όλοι στο περίφημο «κουτί του Σκίνερ», γράφει ο Χάρι, είμαστε τα πειραματόζωα σ’ ένα πείραμα χειραγώγησής μας. Πνιγόμαστε στην πληροφορία κι έχουμε ενίοτε την ψευδαίσθηση ότι μπορούμε εμείς να έχουμε τον έλεγχο. «Είναι δυνατόν να τρως κάθε μέρα σε fast food και να είσαι λεπτός;», αναρωτιέται ρητορικά ο συγγραφέας.

«Ζούμε σ’ ένα συνεχές παράδοξο», προσθέτει, «τα πράγματα που πρέπει να κάνουμε είναι τόσο προφανή που έχουν γίνει ξεπερασμένα: πρέπει να επιβραδύνουμε, να κάνουμε ένα πράγμα τη φορά και να κοιμόμαστε περισσότερο. Ωστόσο, κάνουμε τα αντίθετα». Βιαζόμαστε διαρκώς, κάνουμε πολλά πράγματα μαζί και κοιμόμαστε όλο και λιγότερο. Εχουμε δαιμονοποιήσει την ονειροπόληση, το ταξίδι της σκέψης, ενώ αυτή είναι το κλειδί της καλύτερης σκέψης. «Μπορεί το παιδί που κοιτάζει έξω απ’ το παράθυρο την ώρα του μαθήματος, να κάνει το πιο χρήσιμο πράγμα αναφορικά με τη σκέψη του», γράφει.

Αναμενόμενα, η συζήτηση στρέφεται στα παιδιά και τη διάσπαση της προσοχής, ένα θέμα για το οποίο υπάρχει μεγάλη διχογνωμία στην επιστημονική κοινότητα. Οι ειδικοί με τους οποίους μιλάει ο Χάρι, του λένε ότι τα παιδιά με διάσπαση βιώνουν υπερβολικό στρες. Αν ένα παιδί μεγαλώνει σ’ ένα περιβάλλον με πολύ στρες, έχει περισσότερες πιθανότητες να αναπτύξει διάσπαση προσοχής, να δυσκολεύεται δηλαδή να συγκεντρωθεί. Αν οι γονείς φροντίσουν να δημιουργήσουν ένα ασφαλές και ήρεμο περιβάλλον, αν οι ίδιοι κοιτάξουν το δικό τους στρες, τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά. Ταυτόχρονα, ο Χάρι τονίζει τις ευεργετικές συνέπειες του ελεύθερου παιχνιδιού. «Μαθαίνεις να μαθαίνεις παίζοντας», γράφει, «το παιχνίδι είναι η κύρια τεχνολογία μάθησης των παιδιών».

Η οδική ασφάλεια

Πουθενά αλλού, όμως, δεν αποτυπώνεται πιο γλαφυρά η πραγματικά καταστροφική επίδραση της διάσπασης της προσοχής, απ’ την οδική ασφάλεια. Εκτιμάται ότι παγκοσμίως ένα στα πέντε θύματα των τροχαίων συγκρούσεων οφείλεται στην απόσπαση της προσοχής του οδηγού. Αντί να κοιτάζουμε τον δρόμο, κοιτάζουμε οθόνες και σκοτωνόμαστε. Πολύ απλά. Αλλά δεν είναι μόνον αυτό. Οσοι γλιτώνουμε, βιώνουμε μια σειρά υποχωρήσεων. Μια έρευνα έχει αποδείξει ότι όταν ένας εργαζόμενος σε γραφείο σταματάει τη δουλειά του για να τσεκάρει το ηλεκτρονικό του ταχυδρομείο ή να απαντήσει σε κάποια τηλεφωνική κλήση, το IQ του πέφτει αμέσως κατά 10 μονάδες. Είναι το διπλάσιο απ’ το αν κάπνιζε μαριχουάνα.

Θα καταφέρετε να διαβάσετε αυτό το κείμενο έως το τέλος;

Ενα άλλο αξιοσημείωτο δεδομένο της κρίσης της προσοχής είναι ότι έχουμε πάψει να διαβάζουμε μεγάλα κείμενα, και αυτό είναι μεγάλο πρόβλημα σύμφωνα με τον συγγραφέα. «Το μέσο που μας εξηγεί καλύτερα απ’ όλα τα άλλα τις προόδους που κάναμε τα προηγούμενα 400 χρόνια βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση», γράφει ο Χάρι. Το ποσοστό των Αμερικανών που διαβάζουν για ευχαρίστηση βρίσκεται σε ιστορικό χαμηλό. Εχει πέσει κατά 40% στους άνδρες και 29% στις γυναίκες. Επιπλέον, το 57% των Αμερικανών δεν διαβάζει ούτε ένα βιβλίο τον χρόνο. Το 2017, ένας τυπικός Αμερικανός πέρασε 17 λεπτά την ημέρα διαβάζοντας κάποιο βιβλίο και 5,4 ώρες στο κινητό του τηλέφωνο. Απ’ το 2008 έως το 2016, η αγορά πεζογραφίας στη Βρετανία συρρικνώθηκε κατά 40%. Το 2011 και μόνο, οι πωλήσεις έπεσαν 26%. Ο Χάρι επικαλείται τη μαρτυρία ενός καθηγητή του Χάρβαρντ, ο οποίος χρησιμοποιεί βίντεο και άλλα μέσα προκειμένου να κινητοποιήσει το ενδιαφέρον των φοιτητών του, γιατί εκείνοι δυσκολεύονται όλο και περισσότερο να διαβάσουν μεγάλα κείμενα. «Αραγε, σε λίγο θα γίνει η ανάγνωση μεγάλων κειμένων μια ενασχόληση κάποιας ελίτ, κάτι σαν την όπερα;» αναρωτιέται ρητορικά.

Ο συγγραφέας επικαλείται τον θεωρητικό Μάρσαλ Μακ Λούαν και τη διάσημη ιδέα του, που λέει ότι «το μέσο είναι το μήνυμα». Κάθε φορά που χρησιμοποιούμε ένα νέο μέσο βάζουμε ένα καινούργιο ζευγάρι γυαλιά για να βλέπουμε την πραγματικότητα, επισημαίνει. Ποιο είναι το μήνυμα του Facebook, του Twitter, του Instagram; Είναι ότι πρέπει κανείς να επιδεικνύεται διαρκώς στους άλλους για να κερδίζει την προσοχή τους. Και ποιο είναι το μήνυμα του βιβλίου ως μέσου; Το βιβλίο σού λέει ότι ο κόσμος είναι περίπλοκος, ότι πρέπει να του διαθέσεις χρόνο και να επιβραδύνεις. Το βιβλίο σού λέει ότι υπάρχει αξία στο να περιορίσεις σ’ ένα πράγμα την προσοχή σου και ότι αξίζει να εμβαθύνεις στον τρόπο σκέψης των άλλων· έχουν όλοι εξίσου περίπλοκες εσωτερικές ζωές όσο κι εσύ.

Το ζητούμενο, όμως, είναι να αναζητηθούν λύσεις. «Οπως τα βιβλία με τις δίαιτες δεν λύνουν το πρόβλημα της παχυσαρκίας, έτσι και τα βιβλία με τις ψηφιακές δίαιτες δεν λύνουν το πρόβλημα της προσοχής», σημειώνει ο Χάρι. Εν μέρει, μπορεί απέχοντας να καταφέρεις μια μείωση των συμπτωμάτων σου κατά 20%, αλλά το πρόβλημα δεν θα έχει λυθεί. Η κρίση είναι δομική. Ο ακτιβιστής και πρώην υπάλληλος της Google Τρίσταν Χάρις υπογραμμίζει ότι «μπορείς να προσπαθήσεις να εξασκήσεις τον αυτοέλεγχό σου, αλλά πίσω απ’ την οθόνη εργάζονται χίλιοι μηχανικοί εναντίον σου». Ο αγώνας είναι άνισος. Επομένως, το πρόβλημα χρήζει ρυθμιστικής λύσης.

«Να απαγορευθούν»

Ο Χάρι πιστεύει ότι πρέπει να απαγορευθούν τα social media με τη μορφή που έχουν σήμερα. Αυτό υποστηρίζει

ότι μπορεί να το κάνει μόνο μια κυβέρνηση υπό την πίεση ενός δημοκρατικού κινήματος. Δεν θα είναι πρώτη φορά που κάτι επιβλαβές απαγορεύεται. Ο μόλυβδος στα χρώματα ήταν σε ευρεία χρήση πριν απαγορευθεί διά νόμου.

Ο συγγραφέας επικαλείται την ομοφυλοφιλία του για να αναδείξει τη δύναμη των κινημάτων. Πριν από μερικά χρόνια, η δήλωση αυτή θα τον έβαζε στη φυλακή, σήμερα μπορεί, αν θέλει, ακόμη και να παντρευτεί. Ενδεχομένως το μέτρο που διακονεί να ακούγεται ακραίο –και είναι– αλλά υποδηλώνει εμφατικά το μέγεθος μιας κρίσης που τη βιώνουμε όλοι ανεξαιρέτως. Αν κάποιος εστιάσει χωρίς παρωπίδες στο πρόβλημα, θα συνειδητοποιήσει ότι οι περισπασμοί μοιάζουν πράγματι θηριώδεις και ανυπέρβλητοι. Δεν είναι όμως. Εμείς, συλλογικά και ατομικά, το επιτρέπουμε αυτό να γίνεται πάνω μας. Μπορούμε επομένως να δούμε την έκκληση του Χάρι και σαν έναν αληθινό συναγερμό. Αν κατορθώσατε να μείνετε συγκεντρωμένοι έως το τέλος του κειμένου, υπάρχει μεγάλη ελπίδα.

Μανώλης Ανδριωτάκης 

Πηγή: kathimerini.gr

=====================

 "O σιωπών δοκεί συναινείν"