ΤΟ ΧΑΛΑΣΜΕΝΟ ΤΗΛΕΦΩΝΟ ΚΑΙ ΤΟ ΑΛΟΓΟ ΤΟΥ ΝΙΤΣΕ

"Φιλοσοφία - Στοχασμός" του Σωτήρη Γλυκοφρύδη

Είναι γνωστό το παιχνίδι «χαλασμένο τηλέφωνο» σύμφωνα με το οποίο κάποιος λέει μια φράση και μεταφερόμενη από τον ένα στον άλλο καταλήγει παραποιημένη. Έτσι έγινε και με τη φιλοσοφία. 

Η ουσιαστική έννοια για την αρχή της φύσης παρέκλινε από αυτή που έθεσαν οι πρώτοι μεγάλοι στοχαστές και κατέληξε παραποιημένη.

Ας αρχίσουμε από το Θαλή. Ο Θαλής είπε ότι αρχή της φύσης είναι το «νερό», με την έννοια του υγρού στοιχείου της γήινης ζωής. 

Ο Αναξίμανδρος που επακολούθησε είναι ο πρώτος «μεταφυσικός» φιλόσοφος υπο την έννοια της αναγωγής της αρχής αυτής σε μια συμπαντική πηγή εκπόρευσης, την οποία όρισε ως πνεύμα, θέτοντας αρχική ουσία το «άπειρο». 

Το άπειρο του Αναξίμανδρου δεν έχει σχέση με το χώρο, αλλά με το βίωμα που προκύπτει από την πυρά της εμπειρίας, πράγμα που προσανατολίζει τη λέξη αυτή στην έννοια του απροσδιόριστου και όχι του απεριόριστου, όπως, παραπέμποντας σε χαλασμένο τηλέφωνο, αυτή συχνά μεταφράζεται. Ο πάντα επίσημα ενδεδυμένος Αναξίμανδρος θεωρεί ότι η φύση μέσω της ζωής και της μεταστοιχείωσης κομίζει απο τον εαυτό της στον εαυτό της την εμπειρία, άσχετα απο το όποιο δίκαιο ή άδικο θεωρούμε ότι υφίσταται υποκειμενικά κατά τη διαδρομή του χρόνου. 

Ως σημαντικότερο όλων θεωρεί τη γέννηση, από την οποία τα πάντα μετακυλίονται κατά το πρέπον και το δοκούν, κομίζοντας στην εκπέμπουσα και απορροφώσα πηγή τη γνώση. Ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος μεγάλος στοχαστής που μπορεί να χαρακτηριστεί τιτάνας. Παίρνει το υγρό στοιχείο του Θαλή και το κάνει θερμική ενέργεια - συμπαντική πηγή, ορίζοντας με τον αποχρώντα λόγο του ότι στο νερό βρίσκεται η κατάληξή του, η αρχή της εδώ φύσης. Εάν ο Θαλής θεωρείται η έναρξη της φιλοσοφίας και της επιστήμης (κατά ποσοστό 50-50), ο Αναξίμανδρος είναι ο πρώτος καθαρός (100%) φιλόσοφος, επεκτείνοντας στην ουσία την ερμηνεία του νερού του Θαλή....

Ο εκλαϊκευτής του Αναξίμανδρου, ο Αναξιμένης, ορίζει ως αρχή του απείρου μια αιθέρια οντολογική ουσία, με υφή ενός λεπτότατου είδους «αέρα».

Ο Πυθαγόρας που ακολουθεί, καταλαβαίνει τη δυσκολία της ερμηνείας μέσω των λέξεων και απεγκλωβίζεται από την αρχή της λεκτικής, ορίζοντας το δρόμο της επεξήγησης μέσω των αριθμών. Κάνει σπονδές όταν βρίσκει το λόγο των πλευρών και της διαγώνιου του τριγώνου, αλλά σύντομα θα επέλθει η καταστροφή με τον άρρητο αριθμό που θα προκύψει ως σπέρμα φρίκης από το γνωστό θεώρημά του. Τα μαθηματικά για επεξήγηση της φύσης αυτοκαταστράφηκαν εν τη γενέσει τους. Ο Πυθαγόρας ήταν ο πρώτος που και τα εφάρμοσε αλλά και ο πρώτος που κατάλαβε ότι με τον άρρητο αριθμό που ανέκυψε και άλλους που θα επακολουθούσαν, ποτέ η τετράγωνη λογική δεν θα μπορούσε να περικλύσει τη σφαιρική γνώση. 

Ο Ξενοφάνης και ο Ηράκλειτος διαμαρτύρονται για την τροπή που πήρε από τον Πυθαγόρα η φιλοσοφία, από την προσπάθειά του να προσεγγίσει τη θεϊκή ψυχή με ψυχρά αριθμητικά δεδομένα. Ο Ξενοφάνης, ο μεγάλος αυτός άγνωστος και παρεξηγημένος εν πολλοίς φιλόσοφος, ορίζει ως αρχή της φύσης το πρώτο παγκόσμιο Ον και ο Ηράκλειτος που ακολουθεί, θεωρώντας παιδιαρίσματα τις αντιλήψεις των ανθρώπων, γυρίζει τη φιλοσοφία εκεί όπου ξεκίνησε, στην Αναξιμάνδρεια αρχή της. Πιστεύει ως αρχή του άπειρου αιθερικού στοιχείου ένα «ευγενές πυρ» (θερμική ενέργεια) που μετακυλίεται και καταπίπτοντας στη δομή του προς το αγενές υδάτινο στοιχείο, κομίζει στον εαυτό του την εμπειρία. Τα περί ψυχής, σύμφωνα με τις ανθρώπινες δοξασίες είναι προσδοκίες. Η ζωτική θερμική ενέργεια όταν εξατμιστεί αποκλείεται να επιστρέψει μετά από το συμπαντικό καμίνι που θα καταλήξει, η ίδια, όπως τα μόρια μιας σταγόνας νερού αποκλείεται μετά από τη εξάτμιση να επιστρέψουν τα ίδια, ενωμένα.

Ξενοφάνης και Ηράκλειτος επιτίθενται στον Πυθαγόρα ο οποίος μη καταλαβαίνοντας το λόγο της απροσδιοριστίας μιας φύσης που δεν ακολουθεί νόμους αλλά «είναι» ο νόμος, κομίζει στον ελληνικό νου ξενόφερετς ιδέες, μετρώντας τα πάντα σαν να είναι τέκτων ανθρωπίνων ο Θεός μέσα από τρίγωνα, τετράγωνα, ζιγκουράτ και πυραμίδες.

Ο πρώτος που δεν κατάλαβε τη φιλοσοφία μεταποιώντας τα λεκτικά σήματα σε αριθμούς, συνθέτοντάς τα με διαβήτη και κανόνες, οδηγώντας την ουσία της φύσης στο ανθρωποκεντρικό πλαίσιο, είναι κατά τους δυο φλογερούς Ίωνες ο Πυθαγόρας. Ο Θεός ως γεωμέτρης…χα, θα έλεγε αν ζούσε ο αυτοφλεγόμενος Ηράκλειτος, ο οποίος θεωρεί ότι πέραν από το φαινόμενο υπάρχει μια άλλη κρυμμένη αρμονία, όπου το πάνω και το κάτω, το καλό και το κακό στη φύση δεν υφίστανται, είναι το ίδιο πράγμα. 

Σε μια φύση που αλλάζει διαρκώς από ένα πρώτο ον, το οποίο βασιλεύει παίζοντας με τα ζάρια σαν παιδί, κοινώς χωρίς να ξέρει να τα ρίχνει. Θεωρεί ότι στη φύση η δικαιοσύνη είναι συμπαντική, η κρίση υποκειμενική και η ανθρωπότητα ακολουθεί την κατά περίπτωση «συμφέρουσα» ιδεοληψία. Το παν, κατ’ αυτόν είναι το φάος (φως φωτιάς) όπου η έρις των ανόμοιων δημιουργεί ενώ η ειρήνη των όμοιων θανατώνει, σε σημείο που πατήρ πάντων ο πόλεμος και βασιλιάς των πάντων. Ο για δυνατά στομάχια Ηράκλειτος, δίκαια ορίζεται ως ο δεύτερος τιτάνας στοχαστής, που γυρίζει τη φιλοσοφία εκεί όπου ξεκίνησε, στη προσέγγιση της απροσδιοριστίας του χάους, την οποία ο Πυθαγόρας κάνοντάς την αρμονική και βολική, πήγε να την εκτρέψει. 

Ο Παρμενίδης είναι ο τρίτος τιτάνας στοχαστής. Ξεκαθαρίζει με ένα ποίημα του οποίου έχει διασωθεί ένα μεγάλο μέρος, ότι άλλο το «φαίνεσθαι» και άλλο το «είναι». Σαν στοχαστής στη σκέψη του είναι Αναξιμάνδρειος και Ηρακλείτειος, παρά Πυθαγόρειος. Σε γενικές γραμμές λέει, ότι, ζούμε με τη σκέψη μας μέσα σε μια σκέψη άλλη, που η αρχή της είναι ενέργεια πριν γίνει φως, το οποίο μέσα από τη «βήσα» οδό κατανέμεται σε χρώματα και αποχρώσεις, δημιουργώντας τον πλανήτη γαία ως οργανικό σύνολο. 

Η φύση που ζούμε είναι ένα φαινόμενο, το φαινόμενο υφίσταται κίνηση, μεταβολή, η ερμηνεία του εξαρτάται από τον παρατηρητή και τη μεταβολή του χρόνου, ενώ η ουσία του παραμένει συμπαγής και σταθερή για να βιώσει το ρου της μεταλλαγής της ιστορίας. Μιας ιστορίας που έφτασε να είναι εξελικτικά ανθρώπινη, παρότι στην ουσία ουδέν συμβαίνει. Ο Παρμενίδης θέτει μέσα στο άπειρο του Αναξίμανδρου την πηγή του φάους του Ηράκλειτου που το ορίζει ως φως προερχόμενο από μια μη ορατή φωτεινή αρχή, πριν ακόμα αυτή γίνει φως, εκπέμποντας φωτόνια, χρόνο, βούληση και λόγο. 

Ο Παρμενίδης ως σπουδαιότερο όλων ανάγει την επιθυμία. Από αυτήν παράγεται ο κόσμος ως βούληση και ως παράσταση όπως θα έπρεπε να πουν, αν τον είχαν καταλάβει, πολύ αργότερα οι Χούσερλ, Καντ, Χέγκελ, Σοπενχάουερ, με τον φιλοσοφημένο αλλά όχι φιλοσοφικό στοχασμό τους. 

Όταν ο Νίτσε θα το καταλάβει αυτό, ότι η φιλοσοφία παρεκτράπηκε από τους θεωρούμενους συνεχιστές της, θα είναι πια αργά. Απορρίπτοντας το Βαγκνερικό στοιχείο του και σπάζοντας το σκληρό περίβλημα του «ανώτερου» εαυτού του, θα καταρρεύσει ως γνωστό πέφτοντας και αγκαλιάζοντας ένα άλογο που ξεψύχαγε στην πλατεία Κάρλο Αλμπέρτο του Τορίνο, ενώ το χτύπαγε ο αμαξηλάτης. Το άλογο αυτό ήταν και τα δυο του Πλάτωνα, του οποίου η ιδεολογία το έκανε να σέρνει ένα κάρο και το συμφέρον της αριστοτέλειας λογικής του αμαξά το χτύπαγε για να σηκωθεί να συνεχίσει. 

Ας δούμε όμως τι είχε στο μεταξύ συμβεί. Μετά τον Παρμενίδη περνάμε στη μέση εποχή, του Σωκράτη. Αυτή, ορίζεται κυρίως από τους Λεύκιππο - Δημόκριτο, Αναξαγόρα - Πρωταγόρα, Περικλή - Σωκράτη. Ίσως να προκαλεί έκπληξη που τέθηκε στους φιλόσοφους ο Περικλής, αλλά αυτό συνέβη διότι υπήρξε μαθητής του Παρμενίδη, ένας φιλοσοφημένος άνθρωπος και αναμορφωτής της πόλης των Αθηνών, όπως και ο Σωκράτης. 

Το χαλασμένο τηλέφωνο της φιλοσοφίας αρχίζει να ακούγεται έντονα από τα χρόνια αυτά, αρχής γενομένης από τον Λεύκιππο, τον μαθητή του Παρμενίδη. Ο Λεύκιππος παίρνει τη μια ιδιότητα του άτμητου όντος του δασκάλου του και το κάνει αρχή της φύσης, το οποίο με τη σειρά του ο μαθητής του Δημόκριτος το θέτει στον κενό χώρο, ορίζοντάς το ως υλιστικό στοιχείο, το «άτομο», ενώ ήταν αρχικά πνευματικό. 

Ο Παρμενιδικός Αναξαγόρας που θεωρεί και αυτός ότι αυτό που υπάρχει είναι νους, ο οποίος δημιουργεί με τις εκφάνσεις του τα «σπέρματα» της δημιουργίας, δεν μπορεί να εκφραστεί στους άνοους Αθηναίους. Το ίδιο και ο Πρωταγόρας, ο πιο ακριβοπληρωμένος δάσκαλος, μαθητής του Δημόκριτου, παρέκλινε κι άλλο το μήνυμα που έλαβε, ανάγοντας τον αισθητό κόσμο ως το μόνο ουσιώδη, θέτοντας ως μέτρο των πραγμάτων τον άνθρωπο, μετακυλώντας τη φιλοσοφική σκέψη από την άδολη φυσικο-κεντρική σε δόλια ανθρωπο-κεντρική. 

Παρά ταύτα, Αναξαγόρας και Πρωταγόρας δεν απέφυγαν την καταδίκη τους από τη δαμόκλειο σπάθη της συντήρησης που λεγόταν «νόμος του Διοπείθη», βάσει του οποίου καταδικάστηκε μετά απο λίγα χρόνια και ο «αγνωστικιστής» Σωκράτης. Τι θα έλεγες αν μιλούσες για τη φιλοσοφική υποδομή της πόλης σου, μέγιστε ειρωνικέ, απόκρυφα σοφέ, γίγαντα Σωκράτη; 

Ακολούθησε ένα κακέκτυπο της Ιωνικής φιλοσοφίας μέσω της Αθηναϊκής σχολής, και κατόπιν σαν χαλασμένο τηλέφωνο αναπαράχθηκε ένα μεγαλύτερο κακέκτυπο, η λεχθείσα πολύ αργότερα Ευρωπαϊκή κουλτούρα. Αυτή, από τους Πλάτωνα και Αριστοτέλη μέχρι τη Γερμανική και την Αγγλική κατεύθυνση που τους ακολούθησαν αντίστοιχα, άλλο τι δεν πέτυχαν εκτός από το να πάρουν τα άλογα του νου και της καρδιάς και να τα ζέψουνε ακόμα πιο σκληρά σε κάρο, χτυπώντας τα μέχρι να ξεψυχήσουν, θεωρώντας τα ότι ήτανε πολλά, ενώ αυτά τα δύστυχα ήταν μόνο ένα: Ο ίδιος ο άνθρωπος. 

Ο Νίτσε κατέρρευσε διότι κατάλαβε πως από το χαλασμένο τηλέφωνο της φιλοσοφίας που εξέτρεψε τις έννοιες των προσωκρατικών προδόθηκε η λογική και η καρδιά, και μαζί με αυτές, η ίδια η φιλοσοφία.

Αθήνα, 09/04/2010

Σωτήρης Γλυκοφρύδης

========================================================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"