Μικρές και μεγάλες αθανασίες

Απο τη Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφο – Ψυχολόγο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.

«Αθανασία και θάνατος κάνουν ένα αχώριστο ζευγάρι εραστών», γράφει ο Μίλαν Κούντερα στο βιβλίο του «Αθανασία» και γύρω από αυτή την αρχική παραδοχή περιστρέφεται η πλοκή του.
Τι είναι όμως η αθανασία; Υπάρχει ή πρόκειται για μια ακόμη ουτοπία της ανθρώπινης ματαιοδοξίας; Μήπως είναι κάτι που κερδίζεται ή τουλάχιστον αυτό πιστεύουμε και το προσπαθούμε μέσα από μικρές και μεγάλες πράξεις εν ζωή;
Δεν είναι λίγες οι φορές που η αθανασία έχει αποτελέσει αντικείμενο συζήτησης, προβληματισμού, αντιπαραθέσεων, αλλά και εμπορικής εκμετάλλευσης μέσα στην πορεία της εξέλιξης του ανθρώπου. Με το μέσο όρο ζωής του ανθρώπου να έχει εκτιναχθεί τις τελευταίες δεκαετίες, η παράταση του προσδόκιμου ζωής και η αποκωδικοποίηση των μυστικών της αποτελούσε ανέκαθεν ένα από τα βασικότερα ζητήματα της επιστήμης.
Ήδη, πολλούς αιώνες πριν τα βότανα, τα θαυματουργά ελιξίρια και οι μαγικές συνταγές έκρυβαν την αιώνια επιθυμία του ανθρώπου ν’ ανακαλύψει το μυστικό της αθανασίας. Αν σήμερα αυτά μας φαίνονται μακρινά κι αποτυχημένα αναχρονιστικά κόλπα τσαρλατάνων, για να βρούμε αναλογίες με τη σύγχρονη ζωή δεν έχουμε παρά να  κοιτάξουμε στις βιτρίνες των μαγαζιών, των φαρμακείων ή τις διαφημίσεις των περιοδικών: αισθητικές επεμβάσεις, οροί αντιγήρανσης και πολλά άλλα προϊόντα για γυναίκες και άνδρες που κυκλοφορούν στο εμπόριο δεν είναι παρά μια προσπάθεια να παρατείνουμε την φυσική φθορά, μια ελπίδα να κάνουμε ένα βήμα μακριά από το θάνατο.
Αρχαία Ελλάδα ...
Το ζήτημα της αθανασίας είχε απασχολήσει από πολύ νωρίς τους αρχαίους Έλληνες. Οι δώδεκα θεοί του Ολύμπου δεν ήταν τίποτε άλλο από την ένωση της φύσης με το θείο, του ανθρώπου με την αθανασία. Τα μυστήρια λατρείας της θεάς Δήμητρας αποτελούν ένα συμβολισμό της διαιώνισης του κύκλου της ζωής μέσω της γονιμότητας και της αναγέννησης της φύσης. Οι αρχαίοι θεοί εκπροσωπούν την αιώνια νεότητα, το ενδιάμεσο σκαλοπάτι είναι οι ημίθεοι, όπως ο Ηρακλής και ο Αχιλλέας, ενώ δεν διστάζουν να υποσχεθούν αθανασία σε κάποιους θνητούς, όπως όταν η Καλυψώ έταξε στον Οδυσσέα να τον κάνει αθάνατο αν έμενε κοντά της για πάντα. Η μυθολογία είναι γεμάτη από μάχες των θνητών με το θάνατο, με το πέρασμά τους στον Άδη μέσω του ποταμού Αχέροντα με τη βάρκα του Χάρου, με πρώτο στην εξιστόρηση αυτών τον Όμηρο. Οι εξαγνιστικές τελετές, τα νεκρικά δώρα και οι ταφικές λατρείες είναι μια απάντηση του ανθρώπου στο θάνατο.
Φιλοσοφία
Ο Πλάτωνας πίστευε ότι «η ψυχή είναι αθάνατη διότι το αεικίνητο είναι αθάνατο» και ο Σωκράτης πως «όλων των ανθρώπων οι ψυχές είναι αθάνατες, αλλά των δικαίων οι ψυχές είναι αθάνατες και θείες». Όλο το φάσμα των αντιπροσωπευτικών ρευμάτων της φιλοσοφίας της εκάστοτε εποχής –από την προσωκρατική, τη στωική μέχρι φυσικά την υπαρξιστική και άλλα σύγχρονα ρεύματα- το διαπερνά η εξερεύνηση της εσωτερικής εμπειρίας, η έννοια την ύπαρξης του ανθρώπου, της ζωής, του θανάτου και της αθανασίας. Ένα αξιοπρόσεκτο απαύγασμα αιώνων φιλοσοφικής αναζήτησης περί της ανθρώπινης ύπαρξης βρίσκεται στο «Τάδε Έφη Ζαρατούστρα» του Νίτσε το 1885: «Σας διδάσκω τον Υπεράνθρωπο. Ο άνθρωπος είναι κάτι που πρέπει να ξεπεραστεί. Εσείς τι έχετε κάνει για να τον ξεπεράσετε;»
Θρησκείες
Περνώντας στο ζήτημα της θρησκείας, περνάμε και πιο βαθιά στο ζήτημα του θανάτου και της αναζήτησης της αιώνιας ζωής. Αυτή είναι η βάση όλων των θρησκειών, άλλοτε με περισσότερο «γήινη» προσέγγιση και άλλοτε περισσότερο μεταφυσική. Ακόμη και στη χριστιανική θρησκεία, η τιμωρία του δημιουργού για το προπατορικό αμάρτημα ήταν η αφαίρεση της αθανασίας, η δημιουργία των ατελών θνητών καταδικασμένων στο θάνατο. Αποκορύφωμα αυτού αποτελεί η προσπάθεια σωτηρίας αυτών των πλασμάτων με την εμφάνιση του θεανθρώπου Ιησού Χριστού, ο οποίος νίκησε το θάνατο με την ανάστασή του κι έφερε την υπόσχεση της ζωή μετά το θάνατο.
Ψυχολογία
Όσον αφορά την επιστήμη της ψυχολογίας, πέρα από την υπαρξιστική προσέγγιση, η οποία κατ’ εξοχήν έχει συνδεθεί με τα ζητήματα της ανθρώπινης ύπαρξης, της ζωής και του θανάτου, στα σκήπτρα ανταγωνίζεται και η ψυχανάλυση με πρωτοπόρο τον Σίγκμουντ Φρόυντ. Η διάσημη θεωρία του των ενστίκτων αναφερόταν και στην ενόρμηση του θανάτου. Με το έργο του «Πέρα από την Αρχή της Ηδονής» έθεσε νέες βάσεις στην αντιμετώπιση των ψυχολογικών προβλημάτων του ανθρώπου με τον εντοπισμό των συγκρούσεων που προέρχονται ανάμεσα στην ενόρμηση του Έρωτα (ζωής) και του Θανάτου, της libido και την επιθετικότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο, αυτά τα δύο ένστικτα είναι υπεύθυνα για τη διατήρηση της ζωής, καθώς «κατασκευή και καταστροφή είναι καταστάσεις αδιαχώριστες», «ζωή και θάνατος συνυφαίνονται». Έπειτα από τον Φρόυντ πολλοί είναι εκείνοι που προχώρησαν ή ξεπέρασαν τις απόψεις του, έχοντας όμως κοινό άξονα το ζήτημα της ζωής και του θανάτου.
Μικρές στιγμές αθανασίας στη ζωή μας
Πέρα από τις εξειδικευμένες επιστήμες και θεωρίες, το πώς ο καθένας από μας βιώνει το ζήτημα του θανάτου και της αθανασίας κατά τη διάρκεια της σύντομης ζωής του είναι κάτι που αφορά όλους τους ανθρώπους. Αμέτρητες φορές μέσα στην καθημερινότητά μας δικαιώνουμε τον Αντόνιο Πόρτσια, ο οποίος έγραφε στις «Φωνές» του: «Ζούμε με την ελπίδα πως θα μπορέσουμε να γίνουμε μια ανάμνηση».
Αν θέλουμε να έχουμε έστω και μια γεύση του πώς είναι η αθανασία δεν χρειάζεται να περιμένουμε κάποιο μαγικό ελιξίριο ή να ζήσουμε τις σκηνές που βλέπουμε στις ταινίες φαντασίας. Κάποια ψήγματά της να μπορούμε να βρούμε καθημερινά γύρω μας. Μια φωτογραφία εκτός από χίλιες λέξεις μπορεί να υποδηλώνει –άλλοτε χωρίς καμία πρόθεση συγκάλυψης και άλλοτε εντέχνως ή ενόχως συγκεκαλυμμένη από τα θέματά της- την επιθυμία η στιγμή να περάσει στην αθανασία και μαζί της ο απεικονιζόμενος και ο φωτογράφος. Όταν βγάζουμε μια φωτογραφία αυτή η αποτύπωση της στιγμής δεν είναι τίποτε άλλο από μια στιγμιαία κάθαρση, ένα πάγωμα του χρόνου, ένας εξορκισμός του θανάτου. Άλλωστε αυτό ακριβώς δεν δηλώνουμε όταν με χαρά ανακοινώνουμε ότι «απα-θανατίσαμε το στιγμιότυπο»;
Κι αν μια φωτογραφία δεν μας αρκεί, τότε επιστρατεύουμε όλες τις δημιουργικές δυνάμεις μας. Κινηματογραφούμε, ζωγραφίζουμε, γράφουμε, φτιάχνουμε έργα τέχνης, πολιτευόμαστε και κάνουμε δημόσια έργα με επιγραφές που φέρουν το όνομά μας ή απλά φυτεύουμε αιωνόβια δέντρα και σκαλίζουμε την ημερομηνία γέννησής τους στον κορμό τους, γνωρίζοντας ότι εκείνα θα συνεχίσουν να υπάρχουν πολύ μετά από μας κ.ο.κ. Το αποκορύφωμα των προσπαθειών όλων μας όμως, δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από την τεκνοποίηση. Τα παιδιά είναι η χαρά της ζωής κι ο εξορκισμός του θανάτου. Τι καλύτερο από την μεταφορά του γενετικού μας υλικού (έστω και του μισού), για να ζήσουμε κι εμείς λίγο μέσα από τις επόμενες γενιές; Μήπως δεν είμαστε και οι ίδιοι φορείς αθανασίας, διαπιστευμένοι των γονιών μας;
Εσωτερική – εξωτερική ζωή
Κάποιες σκέψεις για την αθανασία θα ήταν ελλιπείς αν δεν κάναμε τον διαχωρισμό της εσωτερικής με την εξωτερική ζωή. Η εξωτερική ζωή και ό,τι αναφέρεται σ’ αυτήν, η υλική πραγματικότητα δηλαδή, είναι εκείνη που φθείρεται φανερά, που έχει ένα τέλος. Αντίθετα, στην εσωτερική ζωή, η οποία αναφέρεται στο πνεύμα και την ψυχή, δεν υπάρχει κάτι απτό, γι’ αυτό και δεν μπορούμε να δούμε τη φθορά και να διαπιστώσουμε αν υπάρχει κάποιο τέλος. Ίσως η κατάσταση της εσωτερικής ζωής, να έχει κάποια «στάδια» και μην είναι κάτι που απλώς «υπάρχει ή δεν υπάρχει». Κι αν μερικές φορές μ’ ένα δυσάρεστο γεγονός ή μια υποκειμενική αίσθηση βιώνουμε τον θάνατο μέσα στη ζωή, γιατί να μην υπάρχει και ζωή όχι μετά, αλλά μέσα στο θάνατο;
Κλείνοντας αυτό το άρθρο μιας σύντομης προσέγγισης στο ζήτημα της αθανασίας ή ανοίγοντας ένα μεγάλο θέμα συζήτησης, μόνο ένα απόσπασμα από τον «Προμηθέα Δεσμώτη» του Αισχύλου μου έρχεται στο μυαλό:
Χορός: Μήπως προχώρησες
πιο πέρα κι από τούτα;
Προμηθέας: Έσβησα απ’ τους θνητούς
το φόβο του θανάτου.
Χορός: Ποιο γιατρικό
για την αρρώστια τούτη βρήκες;
Προμηθέας: Τους γέμισα
τυφλές ελπίδες
Διαβάστε επίσης:
Ο θάνατος ως κομμάτι της ζωής
Βιβλιογραφία:
Αισχύλος, Προμηθέας Δεσμώτης, εκδ. Στιγμή, 2009.
Αυγελής Νίκος, Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, 2^η έκδοση, εκδ. Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1998.
Erwin Rohde ,Ψυχή. Η λατρεία των ψυχών και οι αντιλήψεις περί της αθανασίας στους αρχαίους Έλληνες ,τομ Α” , τομ.Β’, εκδ. Ιάμβλιχος, Αθήνα 1998.
Κούντερα Μίλαν, Αθανασία, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009.
Παναγής Λεκατσάς, Η ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θανάτου, εκδ. Καστανιώτης 2008.
Πελεγρίνης Θεοδόσης, Φιλοσοφική θεμελίωση της πίστεως στην αθανασία της ψυχής, Αθήνα 1978.
Πόρτσια Αντόνιο, Φωνές, εκδ. Στιγμή, Αθήνα 2007.
Φουντουλάκης Γιώργος, Η ουσία και η αθανασία της ψυχής κατά τους αρχαίους φιλοσόφους και τους πατέρες της Εκκλησίας, Ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2010.
Φρόυντ Σίγκμουντ, Για τον πόλεμο και το θάνατο, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1998.
Φρόυντ Σίγκμουντ, Πέραν της αρχής της ηδονής, εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 2001.

 psychografimata

==========================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"