Μπέρτολτ Μπρεχτ: Ορκισμένος εχθρός του καπιταλισμού

«Οι εργάτες φωνάζουν για ψωμί

Οι έμποροι φωνάζουν γι' αγορές

Οι άνεργοι πεινούσαν

Τώρα πεινάνε κι όσοι εργάζονται

Αυτοί που αρπάνε το φαΐ απ' το τραπέζι

Κηρύχνουν τη λιτότητα

Αυτοί που παίρνουν όλα τα δοσήματα

Ζητάνε θυσίες

Οι χορτάτοι μιλάνε στους πεινασμένους

Για τις μεγάλες εποχές που θα 'ρθουν

Αυτοί που τη χώρα σέρνουνε στην άβυσσο

.... Τι περιμένετε;

Οτι οι κουφοί παραχωρήσεις θα σας κάνουν

Κι ότι οι αχόρταγοι

κάτι θε να σας δώσουν!

Οι λύκοι θα σας ταΐσουνε αντί να σας καταβροχθίσουν!

Από φιλία

Θα σας προσκαλέσει η τίγρη

Να της βγάλετε τα δόντια!

Τέτοια περιμένετε!» (Γερμανικό εγχειρίδιο πολέμου Bertolt Brecht)

* * *

Πάντα επίκαιρος ο λόγος του μεγάλου ποιητή, πεζογράφου, δραματουργού, θεωρητικού, σκηνοθέτη και δασκάλου, Μπέρτολτ Μπρεχτ, που στις 14 Αυγούστου συμπληρώνονται 59 χρόνια από το θάνατό του. Ο «στρατευμένος» στο μαρξισμό και σοσιαλισμό, δημιουργός, με το πολύμορφο έργο του, για τέσσερις σχεδόν δεκαετίες, αποτέλεσε, όχι μόνο μια πρωτοπορία, αλλά και πολιτιστική «επανάσταση» στη Δυτική Ευρώπη του 20ού αιώνα. Μια επανάσταση που γνώρισε διεθνή απήχηση. Επηρέασε πολλούς καλλιτέχνες παγκοσμίως, αλλά και πολεμήθηκε πολύμορφα, όσο κανένα άλλο αισθητικό κίνημα, από δηλωμένους κι αδήλωτους εχθρούς, από «άσπονδους φίλους».

Γεννήθηκε στις 10 Φλεβάρη του 1898 στο Αουγκσμπουργκ και πέθανε στις 14 Αυγούστου του 1956, στο Ανατολικό Βερολίνο, όπου είχε εγκατασταθεί οριστικά από το 1949. Το 1917 γράφτηκε στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου του Μονάχου, αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του, ξαναγύρισε στο Αουγκσμπουργκ, και υπηρέτησε για ένα διάστημα σε στρατιωτικό νοσοκομείο. Οι θεατρικές του αναζητήσεις γνώρισαν πολύ γρήγορα την καταξίωση, με το βραβείο Κλάιστ (1922). Αντικομφορμιστής, ορκισμένος εχθρός του πολέμου και του καπιταλισμού, βρίσκεται ήδη από το 1923 πέμπτος στον μαύρο πίνακα του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος της Γερμανίας. Οταν οι Εθνικοσοσιαλιστές καταλαμβάνουν την εξουσία το 1933, ο Μπρεχτ παίρνει το δρόμο της εξορίας:
Ελβετία, Δανία, Φινλανδία, Ρωσία, και τέλος Αμερική, όπου συνεργάζεται στην Καλιφόρνια με τον Τσάρλι Τσάπλιν και τον Τσαρλς Λότον. Ομως και στην Αμερική τα πράγματα για εκείνον δεν ήταν ρόδινα. Τον Σεπτέμβρη του 1947, ο Μπρεχτ (μαζί με καμιά σαρανταριά ακόμα καλλιτέχνες του Χόλιγουντ) κλήθηκε από την Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών (House Un-American Activities Committee - HUAC) να δώσει εξηγήσεις διότι, λέει, είχε γράψει «ορισμένα αρκετά επαναστατικά ποιήματα, θεατρικά έργα και άλλα κείμενα».

Το θέατρο «εργαστήρι» κοινωνικής αλλαγής

Ενώ καταθέτει στην Επιτροπή Μακάρθι

Η ακριβή προσφορά του Μπρεχτ είναι το έργο του και οι θέσεις του για το θέατρο, που μας δίνουν το δικαίωμα ν' αναρωτηθούμε πόσοι και πώς, μετά απ' αυτόν (αλλά και πριν), μίλησαν από σκηνής όπως εκείνος για τα καίρια θέματα, όχι μόνο της εποχής μας, αλλά κάθε καιρού και τόπου. Πόσοι είχαν τη δική του φλεγόμενη και φλέγουσα συνείδηση των ανίατων κοινωνικών πληγών, πόσοι μπόρεσαν να μεταδώσουν τη συνείδηση αυτή στους ανυποψίαστους, όχι με ρητορείες και δημαγωγικές κορόνες, αλλά με ζέοντα θεατρικό λόγο και πράξη.

Στη χαραυγή του 21ου αιώνα, σ' έναν κόσμο βαθύτατων αλλαγών, αναπόφευκτα αναρωτιόμαστε: Τι έχει χαθεί και τι ενσωματώθηκε στην παγκόσμια θεατρική παράδοση από τη θεωρία και την πρακτική του Μπρεχτ για το θέατρο; Ποια η θέση και ο ρόλος της «παρεμβατικής σκέψης» του στο άλυτο κουβάρι αντιθέσεων της πραγματικότητας και ρευμάτων σκέψης, που χαρακτηρίζει το σημερινό κόσμο; Πώς επανεκτιμάται η μέθοδός του, της συνεργατικής δουλειάς, που πρώτος - και μάλλον μόνος μέχρι σήμερα - εφάρμοσε και στην παραγωγή έργων τέχνης;

Την εποχή που ο εξπρεσιονισμός αποτελούσε το καινούριο ρεύμα της τέχνης, και το θέατρο του παραλόγου έδινε αξιόλογα θεατρικά έργα, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, από μια άλλη οπτική γωνία, αντιμετωπίζει με τη διαλεκτική σκέψη τα σύγχρονα προβλήματα. Ετσι, δημιουργεί μια καινούρια θεατρική άποψη, που θα πάρει το όνομα «Επικό θέατρο». Ο Μπρεχτ πίστευε πως το «αντι-αριστοτελικό», «επικό» θέατρό του προοριζόταν να γίνει το θέατρο της επιστημονικής εποχής. Ηταν πεισμένος ότι το θέατρο πρέπει να γίνει ένα εργαστήρι κοινωνικής αλλαγής.

Ο Μπέρτολτ Μπρεχτ έκανε μία από τις μεγαλύτερες τομές στο σύγχρονο θέατρο καθώς επιχείρησε να το απομακρύνει από τις μέχρι τότε συμβάσεις του θεάτρου της ψευδαίσθησης. Τα έργα του επαναστατικά, αντιεξουσιαστικά, οι χαρακτήρες του ανθρώπινοι σχοινοβατούν ανάμεσα στη φωτεινή και τη σκοτεινή πλευρά τους. Η πρώτη μεγάλη επιτυχία θα έρθει με τη διασκευή της «Οπερας των ζητιάνων». Διασκευασμένη ως «Η Οπερα της Πεντάρας» σε στίχους του Μπέρτολτ Μπρεχτ και μουσική του Κουρτ Βάιλ - μία «γροθιά» στην αστική τάξη του Βερολίνου - προκάλεσε τεράστια αίσθηση στην παγκόσμια σκηνή.

Η κομμουνιστική θεωρία τον επηρέασε καθοριστικά

Η μαρξιστική φιλοσοφία και η κομμουνιστική θεωρία θα τον επηρεάσουν καθοριστικά. Κι ενώ το αστικό θέατρο προσπαθεί να αναπαραστήσει έναν κόσμο τον οποίο κυβερνά η μοίρα, και που επιχειρεί να βυθίσει τους θεατές στα πάθη των ηρώων και στη συγκίνηση του μύθου, ο Μπρεχτ πιστεύει ότι το παραδοσιακό θέατρο, με το να διογκώνει τη συναισθηματική φόρτιση των θεατών μέσα στο μικρόκοσμο των χαρακτήρων, δεν είναι ικανό να δώσει στους θεατές τα μέσα για κριτικό στοχασμό και έτσι τους αποπροσανατολίζει από τον κύριο στόχο, που είναι η κατανόηση και η αλλαγή του εαυτού και του κόσμου (Silberman, 2004: 46-47).

Ορίζοντας το σκοπό του θεάτρου του γράφει: «Σκοπός του θεάτρου μου είναι να ξυπνήσει στον θεατή την επιθυμία να καταλάβει την κοινωνία στην οποία ζει και να μεθοδέψει σ' αυτόν το μεράκι να πάρει μέρος στην αλλαγή της». Μάχεται το θεατρικό κατεστημένο, το οποίο θεωρεί ότι χρησιμοποιεί την τέχνη με κύριο στόχο την αναπαραγωγή των κοινωνικών προτύπων μέσα από τη διασκέδαση των θεατών.

Σ' αυτό το βαθιά ριζοσπαστικό θέατρο, ηθοποιοί και θεατές είναι μαθητές σε μια συλλογική δράση με σκοπό την αλλαγή. Οι θεατές δεν είναι παθητικοί καταναλωτές και ευσυγκίνητοι δέκτες εύπεπτου θεάματος, αλλά συμμετέχουν ενεργά και συνδιαμορφώνουν από κοινού την παράσταση. Το «Επικό Θέατρο», που επινόησε ο Μπρεχτ, αποτελεί άρνηση του αστικού - συναισθηματικού - ψυχολογικού θεάτρου τόσο στο περιεχόμενο όσο και στη δομή. Οπως εξηγεί ο ίδιος, στις Σημειώσεις για το έργο «Ανοδος και πτώση της πόλης Μαχαγκόνι»,θέμα και στόχος του «Επικού Θεάτρου» είναι η κοινωνική κι όχι η ατομική συναισθηματική δραματική πράξη. Τα πρόσωπα δε δρουν μόνο αλλά και κρίνουν τα διαδραματιζόμενα. Και, γενικότερα, δεν επιδιώκεται να συγκινηθεί ο θεατής αλλά να καταλάβει, να κρίνει και να δράσει.

Με όπλο τη σάτιρα, σηκώνει το δικό του πόλεμο ενάντια στους εχθρούς της ανθρωπότητας: Τον πόλεμο, τη βία, την τυραννία, τη χρηματο-λαγνεία, τη φτώχεια, την αδικία, την ψευτιά, την εκμετάλλευση κι όλα τα άλλα εγκλήματα κατά του γένους «άνθρωπος». Οπως λέει και πάλι στις Σημειώσεις για τον «Αρτούρο Ούι», «πρέπει να συντριβούν οι μεγάλοι πολιτικοί εγκληματίες, και να συντριβούν κάτω από τη γελοιοποίηση γιατί, στην πραγματικότητα, δεν είναι μεγάλοι εγκληματίες αλλά δράστες μεγάλων πολιτικών εγκλημάτων»...

Ωστόσο, ο Μπρεχτ δεν έπαιζε τον δογματικό δάσκαλο, όπως μερικοί θέλουν να τον παρουσιάζουν. Εθετε προβλήματα και ανέθετε στο θεατή να βρει τη διέξοδο. Στον επίλογο του έργου «Ο καλός άνθρωπος του Σετσουάν» γράφει: «Πώς αυτό το κακό θα τελειώσει, ψάξτε να βρείτε μοναχοί σας... Πήγαινε ψάξε, αγαπητό κοινό, μια κατάλληλη λύση πρέπει να υπάρχει. Πρέπει, πρέπει, πρέπει»!

... «σ ή μ ε ρ α, κι έχουμε κιόλας αργήσει!»

Ο Μπρεχτ πασχίζει να φωτίσει, να κινητοποιήσει τη λογική του θεατή: «Πιστεύω στον Ανθρωπο» - έλεγε - «δηλαδή πιστεύω στο Λογικό του Ανθρώπου... Πιστεύω στην πειστική δύναμη της Λογικής πάνω στους Ανθρώπους... Η γοητεία που αναδίδει η απόδειξη είναι πάρα πολύ μεγάλη. Οι περισσότεροι άνθρωποι της παραδίνονται αμέσως. Με τον καιρό, της παραδίνονται όλοι. Η Σκέψη είναι μια απ' τις μεγαλύτερες ηδονές του ανθρώπινου γένους».

ΕΓΚΩΜΙΟ ΣΤΗ ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ: «Το άδικο προχωράει σήμερα με αβέβαιο βήμα. Γι' ακόμα δέκα χιλιάδες χρόνια οι καταπιεστές παίρνουνε μέτρα. Η βία μάς βεβαιώνει πως όπως είναι τα πράγματα, θα παραμείνουν. Φωνή άλλη δεν ακούγεται πάρεξ η φωνή των κυριάρχων, ενώ η εκμετάλλευση ξελαρυγγιάζεται στις αγορές πως μόλις τώρα ν' αποδίδει ξεκινάει. Μα κι από τους καταπιεσμένους πολλοί λένε τώρα: "Κείνο που θέλουμ' εμείς ποτέ δεν πρόκειται να γίνει". Ομως όποιος ακόμα ανεβαίνει δεν κάνει να λέει ποτέ! Καθόλου βέβαιο το βέβαιο δεν είναι. Οταν οι Αποπάνω αποσώσει θα 'χουνε τους λόγους τους, θα μιλήσουνε οι Αποκάτω. Ποιος θα τολμήσει πια να ξαναπεί ποτέ! Ποιος φταίει που υπάρχει ακόμα καταπίεση; Εμείς! Ποιος να την συντρίψει θ' αναλάβει; Εμείς ομοίως! Οι γονατισμένοι όλοι, εμπρός! Σηκωθείτε! Οι χαμένοι όλοι, εμπρός! Στον αγώνα! Πολεμήστε! Οποιος την κατάστασή του ξέρει και κατανοεί πώς θα εμποδιστεί να την αλλάξει; Οι νικημένοι του σήμερα, βλέπετε, είναι οι νικητές του αύριο, όσο για κείνο το ποτέ έχει πλέον γίνει σ ή μ ε ρ α, κι έχουμε κιόλας αργήσει!»

Σ. ΑΔΑΜΙΔΟΥ

==========================
 "O σιωπών δοκεί συναινείν"