« 2016: Έτος αφιερωμένο στον Αριστοτέλη »

Μετείχε ο Αριστοτέλης στη δηλητηρίαση του Αλεξάνδρου, και     

                                   ποια πράγματι η σχέση τους ;

                                                         

                     του Σωτήρη Γλυκοφρύδη

  

Επ’ ευκαιρία του 2016 που είναι χρόνος αφιερωμένος στον Αριστοτέλη, αγγίζουμε ένα θέμα που για λόγους σκοπιμότητας βρίσκεται κάτω από το χαλί της ιστορίας: Ήταν ο  Σταγειρίτης συντελεστής της δηλητηρίασης του Αλεξάνδρου, ο υπ’ αριθμ 1 ύποπτος, όπως αναφέρουν οι βιογράφοι του Μακεδόνα στρατηλάτη, Πλούταρχος  Αρριανός και Διόδωρος Σικελιώτης [*]; Αν ναι, τί λόγους είχε να το κάνει; ¨Ξεθάβουμε¨ λοιπόν αυτό το ζήτημα, λέγοντας κατ’ αρχή πως δεν νοείται η μεγαλοιδεατική σκοπιμότητα να καλύπτει τα καταγεγραμμένα γεγονότα. Συμπληρώνουμε για να μη παρεξηγηθούμε πως εθνικό είναι ό,τι είναι αληθές και η πρώτη αλήθεια που προκύπτει είναι ότι οι άνθρωποι στον τόπο αυτό, το πιο διαχρονικό που ανακάλυψαν είναι πως οι πράξεις τους συνδέονται με τραγωδία.   

Στο θέμα μας: πέραν απ’ ότι θεωρείται, η σχέση Αλέξανδρου και Αριστοτέλη προκύπτει τουλάχιστον στην αρχική της φάση, διφορούμενη. Από τη μια ο Αλέξανδρος έλεγε πως στους δασκάλους χρωστά ο άνθρωπος το ευ ζειν, αλλά και από την άλλη πως θα κριθούν σαν έλθει η ώρα. Κατά τα φαινόμενα, ο Αριστοτέλης λίγο πρόλαβε να διδάξει τον Αλέξανδρο, καθώς ήταν μαθητής του στην ηλικία των 13-16 ετών, μόνο, διότι μετά ο Αλέξανδρος έφυγε από τους σκιερούς περιπάτους του διδασκαλίου της Μίεζας εισαγόμενος στα στρατιωτικά καθήκοντα της Πέλλας. Αν ο Σταγειρίτης πήγαινε εκεί κάνοντάς του ¨φροντιστήριο¨, είναι άλλο θέμα. Πάντως, βασικός  παιδαγωγός του Αλέξανδρου αναφέρεται ο έμπιστος της Ολυμπιάδας, Λεωνίδης, ενώ ο Φιλιππικός Αριστοτέλης εμφανίζεται σαν ένας από τους πιο συμαντικούς δάσκαλους του, που δεν ήταν βέβαια ο μόνος (επιπλέον, Λυσίμαχος, Φιλίσκος, Μέναιχμος…).

Κατά την πορεία, η σχέση Αλέξανδρου και Αριστοτέλη δείχνει να εξελίσσεται σε άσχημη, ίσως αρχής γενομένης εκ μέρους του Αριστοτέλη από το θάνατο του Φιλίππου, εμφανώς πάντως πρέπει μετά τις πρώτες κατακτήσεις του Μακεδόνα στρατηλάτη και τη συμπεριφορά του (εκτέλεση του Παρμενίωνα, κλπ). Πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι  ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει ούτε μια φορά το όνομα του Αλεξάνδρου στα γραπτά του, σαν να μην υπάρχει, σαν να μη θέλει να τον ξέρει.  ...Το να έχει κάποιος μαθητή ένα κοσμοκράτορα, αποδίδει αξία, όσο σημαντικός και να θεωρείται ο δάσκαλος. Από την άλλη, ενώ ο φιλόδοξος Αλέξανδρος δείχνει να εκτιμά τον στυφνό Αριστοτέλη προσπαθώντας να του εκμαιεύσει ένα καλό του λόγο, εκείνος δείχνει να τον αποφεύγει, δίνοντάς του μάλιστα ένα ράπισμα ηχηρό όταν αναφέρει στο «περί Αρετής» σύγγραμμά του ως σπουδαιότερο άνθρωπο της εποχής του τον τύραννο του Ακαρνέα,  Ερμεία. Γιατί αυτή η συμπεριφορά του Σταγειρίτη απέναντι στο μαθητή του, που φτάνει σε σημείο ο Αλέξανδρος να τον θεωρεί συναυτουργό στη συνωμοσία των παίδων με υποκινητή τον Καλλισθένη; Η εκτέλεση του αγαπημένου ανιψιού του Αριστοτέλη, Καλλισθένη, ως συνομώτη από τον Αλέξανδρο, πρέπει να έκαναν το ποτήρι του Σταγειρίτη να ξεχειλίσει από πίκρα και οργή.

Η σχέση του Αριστοτέλη προς τον Αλέξανδρο κατέληξαν πολύ άσχημες, δεν χρειάζεται νομίζω να το στηρίξω άλλο, αλλά θα επεκταθώ στο τι συντέλεσε για αυτή την τροπή:  

 1^ον. Ο Αριστοτέλης δίδασκε τη «μεσότητα», ενώ ο Αλέξανδρος βρισκόταν στα άκρα. Ήταν κυκλοθυμικός. Και η συμπεριφορά του αυτή χειροτέρευσε κατά τη διάρκεια των κατακτήσεών του.

2^ον. Κατά τον Αριστοτέλη πρέπει να κυριαρχεί στον άνθρωπο η λογική έναντι του συναισθήματος, και ο Αλέξανδρος βρισκόταν στο άλλο άκρο. Αυτό βέβαια συνδέεται και με τον πρώτο λόγο.

3^ον. Ο Αριστοτέλης υπήρξε Ελληνοκεντρικός, ενώ ο Αλέξανδρος προέκυψε διεθνιστής. Ο Ελληνικός τρόπος ζωής του Αριστοτέλη έναντι της παγκοσμιοποίησης που πρέσβευε ο Αλέξανδρος υπήρξε μια ακόμη ειδοποιός διαφορά τους.

4^ον.  Ο Αλέξανδρος προς το τέλος των κατακτήσεών του είχε ¨μηδίσει¨. Και φερόταν ανάλογα δεσποτικά. Είχε βάλει ρούχα Περσικά, φορούσε τιάρα, αναγκάζοντας τους Έλληνες να τον προσκυνάνε. Η στάση του αυτή φυσικό ήταν να δημιουργήσει στο Ελληνικό περιβάλλον αντιδράσεις. Οι συνωμοσίες που τόσο φοβόταν ο Αλέξανδρος είχαν βάση.

5^ον.  Ο Αλέξανδρος κατά το τέλος της ζωής του σκόπευε να εκστρατεύσει για κατάκτηση της Ευρώπης. Και καθώς είχε ¨στεγνώσει¨ από στρατό, όπως προκύπτει από επιστολή του στον Αντίπατρο, θα εκστράτευε προφανώς με Πέρσες. Και μια παλιά ιστορία θα επανερχόταν σαν φάρσα, βρισκόμενη η Ευρώπη υπο Περσική κυριαρχία με Μακεδονική διοίκηση.

6ον. Ο Αριστοτέλης ανήκε στο στενό περιβάλλον του Φιλίππου, ενώ ο Αλέξανδρος ήταν υποχείριο των συμφερόντων της μητέρας του,  Ολυμπιάδος, η οποία ήθελε να άρχει στη Μακεδονία αντί του αντιβασιλέως Αντίπατρου. Ο Αντίπατρος, γόνος μιας από τις σημαντικότερες μακεδονικές οικογένειες, υποστηρικτής του Φιλίππου, φαίνεται πως διατηρούσε καλές και στενές σχέσεις με τον Αριστοτέλη, καθώς εκτός του ότι ήταν με τα παιδιά του μαθητής του, είχε οριστεί από τον Σταγειρίτη να είναι εκτελεστής της διαθήκης του. Ο Αντίπατρος, πυρήνας της συνομωσίας κατά της ζωής του Αλέξανδρου και εξολοθρευτής της φύτρας του Μακεδώνα στρατηλάτη, φαίνεται πως συνέπραξε, κατά τα γραφόμενα, με τον Αριστοτέλη, ο οποίος ήταν ειδικός στα δηλητήρια, λόγω του πατέρα του πού ήταν φαρμακοποιός στην αυλή του Φιλίππου.

           

Και οι τρεις σημαντικοί βιογράφοι του Αλέξανδρου, αναφέρουν οι δυο σαφώς και ο τρίτος έμμεσα πως ο Αριστοτέλης ήταν ο κατασκευαστής του δηλητηρίου κατά της ζωής του Αλεξάνδρου, το οποίο προερχόταν από τα Ύδατα Στυγός της Νώνακρης (βλ. Αρκαδική Στύγα).  Κατά τις νεότερες εκτιμήσεις, στο υγρό αυτό ίσως περιείχε την ακραία τοξική βακτηριακή και αντιβιοτική σε μικρές δόσεις, ουσία, Καλισεαμυκίνη (Calicheamicin), που ο Σταγειρίτης την έβαλε σε σκεύος από οπλή ημιόνου, διότι μόνο εκεί διατηρείτο. Και κατέληξε στον Κάσσανδρο, γιο του Αντίπατρου, που όταν τον κακοποίησε ο Αλέξανδρος καθώς χλεύασε βλέποντας Έλληνες να τον προσκυνάνε, ¨ο κύβος ερρίφθη¨. Ο Κάσσανδρος την έδωσε στον αδελφό του, Ιόλα, που ήταν οινοχόος του Αλέξανδρου, ο οποίος και τον δηλητηρίασε.  

Αν αυτά που γράφονται, συνέβησαν, μήπως η δολοφονία του Αλέξανδρου, που πράγματι είχε παρεκτραπεί, προέκυπτε απαραίτητη; Μήπως ο Αριστοτέλης και ο Αντίπατρος ήταν πιο ¨Έλληνες¨  και λογικοί από τον χαρισματικό πλην όμως ¨μηδίσαντα¨ κοσμοκράτορα Αλέξανδρο; Σε αυτό μπορεί να το απαντήσει κάποιος μόνο πιθανολογώντας, απλώς το βγάζουμε στο φως προς εκτίμηση παραθέτοντας στοιχεία. Πρέπει να σημειωθεί ότι οι Αντιπατρίδες φέρθηκαν κατόπιν καλά στην Ελλάδα διορθώνοντας πολλά από τα άσχημα των παλιότερων Μακεδόνων (επανακτίσιμο Θήβας, Ποτίδαιας, ευεργετήματα στην αντιΑλεξάνδρειο Αθήνα). Και την Ελλάδα την τίμησε και την τιμά οπωσδήποτε ο Αριστοτέλης.

Αν ο Αλέξανδρος μετά την καύση της Περσέπολης γεφύρωνε με τις πράξεις του Δύση και Ανατολή (μικτοί γάμοι, ένταξη Περσών στο στενό του κύκλο), οι Αντιπατρίδες με τον Αριστοτέλη επίκεντρο της λογικής τους φαίνεται πως είχαν μόνο την Ελλάδα (βλ. Κάσσανδρος μέχρι Δημήτριος ο πολιορκητή, έμμεσα). Για τον φιλελληνισμό (που σήμαινε τότε ¨πατριωτισμός¨) του Αριστοτέλη, ο οποίος στα γραπτά του φτάνει στα όρια του Ελληνικού φυλετικού ρατσισμού, δεν χρειάζεται νομίζω να μιλήσω. Ο πατριωτισμός πάντως, που προκύπτει θαυμαστός, καταλήγει στον τόπο αυτό, σχεδόν πάντοτε, σε τραγωδία.   

  

        -------------------------------------

*   Πλούταρχος, Βίοι παράλληλοι - Αλέξανδρος:

77β.  Φαρμακείας δ’ ὑποψίαν παραυτίκα μὲν οὐδεὶς ἔσχεν, ἕκτῳ δ’ ἔτει φασὶ μηνύσεως γενομένης τὴν Ὀλυμπιάδα πολλοὺς μὲν ἀνελεῖν, ἐκρῖψαι δὲ τὰ λείψανα τοῦ Ἰόλα τεθνηκότος, ὡς τούτου τὸ φάρμακον ἐγχέαντος. οἱ δ’ Ἀριστοτέλην φάσκοντες Ἀντιπάτρῳ σύμβουλον γεγενῆσθαι τῆς πράξεως καὶ ὅλως δι’ ἐκείνου κομισθῆναι τὸ φάρμακον Ἁγνόθεμίν τινα διηγεῖσθαι λέγουσιν ὡς Ἀντιγόνου τοῦ βασιλέως ἀκούσαντα· τὸ δὲ φάρμακον ὕδωρ εἶναι ψυχρὸν καὶ παγετῶδες, ἀπὸ πέτρας τινὸς ἐν Νωνάκριδι † οὔσης ἣν ὥσπερ δρόσον λεπτὴν ἀναλαμβάνοντες εἰς ὄνου χηλὴν ἀποτίθενται· τῶν γὰρ ἄλλων οὐδὲν ἀγγείων στέγειν, ἀλλὰ διακόπτειν ὑπὸ ψυχρότητος καὶ δριμύτητος. οἱ δὲ πλεῖστοι τὸν λόγον ὅλως οἴονται πεπλάσθαι τὸν περὶ τῆς φαρμακείας, καὶ τεκμήριον αὐτοῖς ἐστιν οὐ μικρόν, ὅτι τῶν ἡγεμόνων στασιασάντων ἐφ’ ἡμέρας πολλὰς ἀθεράπευτον τὸ σῶμα κείμενον ἐν τόποις θερμοῖς καὶ πνιγώδεσιν οὐδὲν ἔσχε τοιαύτης φθορᾶς σημεῖον, ἀλλ’ ἔμεινε καθαρὸν καὶ πρόσφατον.

+             

*  Αρριανός, Aλεξάνδρου Ανάβασις - βιβλίο Ζ:

7.27.1 Πολλὰ δὲ καὶ ἄλλα οἶδα ἀναγεγραμμένα ὑπὲρ τῆςἈλεξάνδρου τελευτῆς͵ καὶ φάρμακον ὅτι ἐπέμφθη παρὰ Ἀντιπάτρου Ἀλεξάνδρῳ καὶ ἐκ τοῦ φαρμάκου ὅτιἀπέθανε· καὶ τὸ φάρμακον ὅτι Ἀριστοτέλης μὲν Ἀντιπάτρῳ ἐξεῦρε δεδοικὼς ἤδη Ἀλέξανδρον Καλλισθένους ἕνεκα͵ Κάσανδρος δὲ ὁ Ἀντιπάτρου ἐκόμισεν· οἱ δὲκαὶ ὅτι ἐν ἡμιόνου ὁπλῇ ἐκόμισε καὶ τοῦτο ἀνέγραψαν.7.27.2 δοῦναι δὲ αὐτὸ Ἰόλλαν τὸν ἀδελφὸν τὸν Κασάνδρου τὸν νεώτερον· εἶναι γὰρ οἰνοχόον βασιλικὸν τὸν Ἰόλλαν καί τι καὶ λελυπῆσθαι πρὸς Ἀλεξάνδρου ὀλίγῳπρόσθεν τῆς τελευτῆς· οἱ δὲ καὶ Μήδιον μετασχεῖντοῦ ἔργου͵ ἐραστὴν ὄντα τοῦ Ἰόλλα· καὶ αὐτὸν γὰρεἶναι τὸν εἰσηγητὴν γενόμενον Ἀλεξάνδρῳ τοῦ κώμου·ὀδύνην τε αὐτῷ ἐπὶ τῇ κύλικι γενέσθαι ὀξεῖαν͵ καὶ...

 +

 *  Διόδωρος Σικελιώτης, Ιστορική βιβλιοθήκη -  βιβλ. ΙΖ:

117. … μέγα ποτήριον πληρώσας ἐξέπιεν. [2] ἄφνω δὲ ὥσπερ ὑπό τινος πληγῆς ἰσχυρᾶς πεπληγμένος ἀνεστέναξε μέγα βοήσας καὶ ὑπὸ τῶν φίλων ἀπηλλάττετο χειραγωγούμενος. εὐθὺς δ᾽ οἱ μὲν περὶ τὴν θεραπείαν ἐκδεξάμενοι κατέκλιναν αὐτὸν καὶ προσήδρευον ἐπιμελῶς,[3] …. [5] οὗτος μὲν οὖν τὸν προειρημένον τρόπον ἐτελεύτησε βασιλεύσας ἔτη δώδεκα καὶ μῆνας ἑπτά, πράξεις δὲ μεγίστας κατεργασάμενος οὐ μόνον τῶν πρὸ αὐτοῦ βασιλευσάντων, ἀλλὰ καὶ τῶν ὕστερον... ἐπεὶ δέ τινες τῶν συγγραφέων περὶ τῆς τελευτῆς τοῦ βασιλέως τούτου διαπεφωνήκασιν, ἀποφαινόμενοι διὰ φαρμάκου θανασίμου γεγονέναι τὸν θάνατον, ἀναγκαῖον ἡγούμεθα δεῖν μὴ παραλιπεῖν αὐτῶν τοὺς λόγους. 118. φασὶ γὰρ Ἀντίπατρον ἐπὶ τῆς Εὐρώπης στρατηγὸν ὑπ᾽ αὐτοῦ καταλειφθέντα διενεχθῆναι πρὸς Ὀλυμπιάδα τὴν μητέρα τοῦ βασιλέως καὶ τὸ μὲν πρῶτον καταφρονεῖν αὐτῆς διὰ τὸ μὴ προσδέχεσθαι τὸν Ἀλέξανδρον τὰς κατ᾽ αὐτοῦ διαβολάς…. [2] μετὰ δὲ τὴν τελευτὴν πλεῖστον ἰσχύσαντος τῶν κατὰ τὴν Εὐρώπην καὶ μετὰ ταῦτα Κασάνδρου τοῦ υἱοῦ διαδεξαμένου τὴν βασιλείαν πολλοὺς συγγραφεῖς μὴ τολμᾶν γράψαι περὶ τῆς φαρμακείας. φανερὸν δὲ γεγονέναι Κάσανδρον δι᾽ αὐτῶν τῶν πράξεων ἀλλοτριώτατα διακείμενον τοῖς Ἀλεξάνδρου πράγμασι: τήν τε γὰρ Ὀλυμπιάδα φονεύσαντα ἄταφον ῥῖψαι καὶ τὰς ὑπ᾽ ἐκείνου κατασκαφείσας Θήβας ἀνοικίσαι μετὰ πολλῆς σπουδῆς.

 ==========================
 "O σιωπών δοκεί συναινείν"