Περί Φιλίας (ή περί εκπαίδευσης)

Γράφει η Ουρανία Τουτουντζή

Μήπως έτυχε ποτέ να διαβάσετε την ιστορία του Δάμωνα και του Φιντία; 

Την παραθέτω στην συνέχεια, σε ελεύθερη απόδοση, από τον Διόδωρο τον Σικελιώτη ο οποίος την διασώζει:

«Τον καιρό που ήταν τύραννος (στις Συρακούσες) ο Διονύσιος, κάποιος Πυθαγόρειος που ονομαζόταν Φιντίας συνωμότησε εναντίον του. Καθώς επρόκειτο να του επιβληθεί η θανατική ποινή, ο Φιντίας ζήτησε από τον Διονύσιο να του δώσει λίγο χρόνο ώστε να μπορέσει να διευθετήσει κάποιες ιδιωτικές του υποθέσεις. Πρόσθεσε μάλιστα ότι θα άφηνε στη θέση του έναν φίλο του, που θα έμπαινε με την ίδια του τη ζωή εγγυητής για το ότι ο Φιντίας θα επέστρεφε. Ο τύραννος πολύ απόρησε στην ιδέα ότι θα υπήρχε ένας άνθρωπος που θα έκανε κάτι τέτοιο για τον φίλο του. Αμέσως ο Φιντίας κάλεσε τον φίλο του τον Δάμωνα, που επίσης ήταν πυθαγόρειος φιλόσοφος, ενώπιον του τυράννου. Ο Δάμων ούτε στιγμή δεν δίστασε να μείνει ως εγγυητής για τον θάνατο του Φιντία. Τότε κάποιοι επαίνεσαν τον Δάμωνα για την αρετή του ενώ κάποιοι άλλοι τον θεώρησαν τρελό που θα έκανε κάτι τέτοιο. Όταν έφτασε η ορισμένη ώρα (η ώρα που θα έπρεπε να θανατωθεί ο Φιντίας -ή, σε περίπτωση που εκείνος δεν επέστρεφε, ο Δάμων ο οποίος είχε μείνει ως εγγυητής για τον φίλο του) έσπευσε πλήθος μεγάλο περιμένοντας να δει τι θα γινόταν. Κι ενώ είχαν πια αρχίσει όλοι να χάνουν κάθε ελπίδα για την επιστροφή του Φιντία, εκείνος ...

κατέφθασε τρέχοντας την τελευταία στιγμή. Και τόσο θαυμαστή φάνηκε σε όλους η φιλία του Δάμωνα και του Φιντία, που ο Διονύσιος χάρισε τη ζωή και στον Φιντία. Ζήτησε μάλιστα ο τύραννος να τον δεχτούν κι εκείνον ως τρίτο μέλος στη φιλία τους, όμως ο Δάμων και ο Φιντίας αρνήθηκαν».
Ο Δάμων και ο Φιντίας έκαναν επομένως κάτι ακόμη περισσότερο από το να τρέχουν ο ένας στην ατυχία του άλλου όπως είθισται να πράττουν οι φίλοι. Κι όχι μόνος εκείνος που επέστρεψε, αλλά κι εκείνος που εμπιστεύτηκε τον φίλο του με τη ζωή του. Την ιστορία αυτή των δύο φίλων, την αναφέρουν συχνά. Τους αναφέρουν, σε κείμενα, εκθέσεις, μαθήματα, διαλέξεις, ως το λαμπρό παράδειγμα δύο ανθρώπων που απέδειξαν την αξία της φιλίας, που εξύψωσαν το ιδανικό της φιλίας, που... που... που... Κι εγώ τώρα θα σας πω: κουραφέξαλα –ή, για να το πούμε με πιο κομψή διατύπωση, κούφια λόγια. Μάλιστα, κούφια λόγια, λόγια κενά που τους λείπει η σημασία, αφού τις περισσότερες φορές παραβλέπεται το πιο σημαντικό.
Η φιλία που συνέδεε τον Δάμωνα και τον Φιντία δεν ήταν κάτι το οποίο απλώς έτυχε να συμβεί κάποτε κάπου, δεν άνθισε χωρίς κόπο, χωρίς σκέψη, συνειδητοποίηση και προσπάθεια. Κυρίως, δεν άνθισε χωρίς να έχει προηγηθεί μία εκπαίδευση στην ίδια τη φιλία. Ο Δάμων και ο Φιντίας ανήκαν στη σχολή των πυθαγορείων φιλοσόφων για τους οποίους η φιλία ήταν μία φιλοσοφική ανθρώπινη αξία την οποία διδάσκονταν και συγχρόνως βίωναν αφού εκείνους τους καιρούς η φιλοσοφία δεν ήταν αληθινή φιλοσοφία αν δεν αποτελούσε και στάση ζωής.
Ο Πυθαγόρας δίδασκε: «Διάλεγε για φίλο σου τον άριστο, από την άποψη της αρετής». Και μία από τις υψηλότερες αρετές στις οποίες εκπαίδευε τους μαθητές και τις μαθήτριές του ήταν να τιμούν τη φιλία και ποτέ, σε καμία περίπτωση να μην προδίδουν τον φίλο ή την φίλη τους. Οι κοινότητες των πυθαγορείων φιλοσόφων χαρακτηρίζονταν από τους ισχυρούς και ειλικρινείς δεσμούς φιλίας μεταξύ των μελών τους. Αλλά αυτοί οι ισχυροί δεσμοί ήταν αποτέλεσμα της εκπαίδευσης των πυθαγορείων στην αρετή της φιλίας και γενικά στις αρετές. Εδώ εντοπίζεται λοιπόν η ουσία: στην κάθε αξία, στην κάθε αρετή, πρέπει να εκπαιδευόμαστε.
Δεν θέλω να καταλήξω στο ότι είναι σήμερα απαραίτητο (ή, ακόμη κι αν είναι απαραίτητο, δεν είναι δυνατόν κάτω από τις παρούσες συνθήκες) ν’ ανήκουμε σε μία κοινότητα πυθαγορείων φιλοσόφων για να μπορέσουμε να γνωρίσουμε και να εφαρμόσουμε την αληθινή ουσία και πρακτική της φιλίας. Αυτό όμως σημαίνει ότι δεν υφίσταται άλλη επιλογή πέρα απ’ το να εκπαιδεύσει ο καθένας τον εαυτό του τόσο στο να επιλέγει τους κατάλληλους ανθρώπους για φίλους όσο και στο να είναι και ο ίδιος κατάλληλος φίλος για αυτούς που επιλέγει και τον επιλέγουν (η αμοιβαιότητα είναι εδώ προϋπόθεση). Είναι ανάγκη ν’ αντιληφθούμε ότι, όπως όλα τα σημαντικά πράγματα σ’ αυτόν τον μικρό, απέραντο κόσμο, έτσι και η φιλία απαιτεί προσπάθεια κι εκπαίδευση.
Και για να δείξω με ένα απλό, καθημερινό (αλλά διόλου αυτονόητο) παράδειγμα τη σημασία της εκπαίδευσης σε οτιδήποτε κάνει κανείς, θα μεταφέρω ένα περιστατικό που έτυχε να ζήσω πρόσφατα και μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση. Είχα κάποτε επισκεφτεί στον χώρο εργασίας της μία φίλη μου νηπιαγωγό για την οποία πρέπει να τονίσω –διότι έχει βεβαίως τη μέγιστη σημασία- πως είναι επιτυχημένη στην εργασία της και πολύ αγαπητή στους μικρούς της μαθητές. Μου έδειξε έναν μεγάλο πίνακα ζωγραφικής που κάτω από την καθοδήγησή της είχαν φτιάξει τα παιδιά (ηλικίας τεσσάρων και πέντε ετών) και παρατήρησα ότι σε κανένα σχεδόν σημείο της ζωγραφιάς το χρώμα δεν ξέφευγε από το περίγραμμα. Γνωρίζοντας ότι αυτό δεν είναι και τόσο συνηθισμένο σε παιδιά αυτής της ηλικίας, της εξέφρασα την έκπληξή μου. «Είναι απίστευτο, Μαρία, το χρώμα δεν ξεφεύγει πουθενά από το περίγραμμα!» αναφώνησα.
Με κοίταξε έκπληκτη κι εκείνη με τη σειρά της, σαν να μην ήμουν σε θέση ν’ αντιληφθώ το προφανές. «Μα, αυτό (το να ξεφεύγουν, δηλαδή από το περίγραμμα) δεν επιτρέπεται», μου εξήγησε χαμογελώντας τελικά, όταν πείστηκε πια ότι χρειαζόμουν κάποια εξήγηση για αυτό που εγώ θεωρούσα παράξενο ενώ εκείνη όχι.
Ήταν η απάντηση μιας έμπειρης εκπαιδευτικού που γνώριζε πολύ καλά πως ένα σημαντικό και κρίσιμο κομμάτι του εκπαιδευτικού της έργου ήταν να θέτει όρια και να εκπαιδεύει σιγά –σιγά τους μικρούς μαθητές της να μπορούν να τα θέτουν μόνοι τους δαμάζοντας μέσα τους το χάος. Ομοίως, ένας φιλόσοφος ο οποίος μυεί τους μαθητές του στην αρετή της φιλίας πρέπει επίσης να τους διδάξει να θέτουν και να σέβονται τα όρια που προσδιορίζουν με τη σειρά τους (οριοθετούν) την ορθή πράξη: ένα όριο σε αυτή την περίπτωση είναι, για παράδειγμα, ότι δεν αφήνουμε ανυπεράσπιστους τους φίλους μας όταν βάλλονται∙ ένα άλλο, ότι η στάση μας απέναντί τους είναι πάντοτε ειλικρινής, ένα τρίτο ότι δεν τους ζητάμε περισσότερα από όσα γνωρίζουμε ότι μπορούν να δώσουν, και πάει λέγοντας. Κάποια όρια είναι κοινά για όλους τους ανθρώπους, κάποια άλλα διαμορφώνονται αναλόγως προς την ξεχωριστή προσωπικότητα του καθενός.
Σε κάθε περίπτωση, το να είμαστε ανειλικρινείς ή χειριστικοί απέναντι στους φίλους μας είναι μία παραβίαση των ορίων. Ας πούμε, μία αρνητική υπέρβαση. Αλλά βέβαια, μπορεί κάποιος να αντιτάξει, υπάρχει στη ζωή και η δυνατότητα της θετικής υπέρβασης, που μας οδηγεί στις μεγάλες πράξεις. Ίσως ο Φιντίας να ζήτησε πολλά από τον Δάμωνα όταν τον κάλεσε να μπει εγγυητής με τη ζωή του για την επιστροφή του, τελικά όμως όσο πολύ και αν ήταν αυτό που του ζήτησε ήταν κάτι που η δική τους φιλία μπορούσε να το αντέξει.
Ήταν μία θετική υπέρβαση των ορίων. Και μπορεί ο Δάμων και ο Φιντίας να κατόρθωσαν στη σχέση τους –και χάρη στη φιλοσοφική τους εκπαίδευση- μια τέτοια θετική υπέρβαση, όμως καμία θετική υπέρβαση δεν είναι ποτέ δυνατή αν πρώτα δεν έχουν τεθεί τα όρια που θα την προσδιορίσουν στη συνέχεια ως τέτοια. Όπως και για να ζωγραφίσεις ανατρέποντας τους κανόνες σαν τον Βαν Γκογκ, πρέπει πρώτα να μάθεις να μην ξεφεύγεις από το περίγραμμα του σχεδίου σου όταν το χρωματίζεις.

(απόσπασμα από το ανέκδοτο βιβλίο: «Το Τραγούδι του Αρίωνος». Ουρανία Τουτουντζή, 2016)

==========================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"