Προστασία μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος: Η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ)

Whistleblower: Τα 6 κριτήρια που πρέπει να πληρούνται για να αναγνωριστεί ένας εργαζόμενος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος

Επιμέλεια: Δημήτριος Καφτεράνης, Υποψήφιος Διδάκτωρ Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου του Λουξεμβούργου*

Το Συμβούλιο της Ευρώπης έχει, μέχρι τώρα, κάνει σημαντικά βήματα υπέρ της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος (των λεγόμενων «whistleblowers»). Το πιο σημαντικό κείμενο του Συμβουλίου είναι η Σύσταση του 2014 από την Επιτροπή των Υπουργών προς τα κράτη μέλη του σχετικά με την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος. Οι διάφορες Επιτροπές του Συμβουλίου έχουν εκπονήσει σχετικές μελέτες πάνω στην νομική κατάσταση του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος στα διάφορα κράτη μέλη. Παρόλα αυτά τα βήματα, η κατάσταση στην Ευρώπη δεν άλλαζε σημαντικά. Εν τέλει, η προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος εδραιώθηκε από το ΕΔΔΑ, με την απόφασή του στην υπόθεση Guja κατά Μολδαβίας, υπό το άρθρο 10 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) το οποίο κατοχυρώνει την προστασία της ελευθερίας της έκφρασης.

Στην παρούσα δημοσίευση θα αναλυθούν, περιληπτικά, τα γεγονότα της υπόθεσης αρχικά και έπειτα η απόφαση του ΕΔΔΑ για την προστασία των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος.

Το ΕΔΔΑ αποφάσισε ότι, για να αναγνωριστεί ένας εργαζόμενος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, θα πρέπει να πληροί έξι κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια θα αναλυθούν λεπτομερώς και μνεία πρέπει να γίνει στην απόφαση Luxleaks του Ανώτατου Ακυρωτικού Δικαστηρίου του Λουξεμβούργου (Cour de Cassation). Στο τέλος θα παρατεθούν κάποια προσωπικά σχόλια και σκέψεις για την εν λόγω υπόθεση. ...

Γεγονότα της υπόθεσης

Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη Μολδαβία όπου ο κύριος Guja εργάζεται ως υπεύθυνος επικοινωνίας του γραφείου του Γενικού Εισαγγελέα. Στις 22 Φεβρουαρίου 2002, τέσσερις αστυνομικοί συλλαμβάνουν δέκα πολίτες με κατηγορίες σχετικές με τις βουλευτικές εκλογές της χώρας. Όταν οι δέκα πολίτες αφέθηκαν ελεύθεροι, παραπονέθηκαν στον Γενικό Εισαγγελέα για κακομεταχείριση και παράνομη κράτηση και υπέβαλλαν μήνυση σε βάρος των αστυνομικών.

Οι εν λόγω αστυνομικοί, με επιστολές τους σε σημαντικά πολιτικά πρόσωπα της χώρας,  παραπονέθηκαν για την κατάσταση και για την κατάχρηση εξουσιών από τον Γενικό Εισαγγελέα. Κάποια πολιτικά πρόσωπα, όπως ο εκπρόσωπος του Κοινοβουλίου της χώρας, απέστειλαν σημειώματα, χωρίς να τα χαρακτηρίσουν ως απόρρητα, στον Γενικό Εισαγγελέα προσπαθώντας να τον πείσουν να μην ερευνήσει την υπόθεση. Το αποτέλεσμα ήταν πως, σε απροσδιόριστο χρόνο, η έρευνα εναντίον των αστυνομικών τελείωσε.

Ο κύριος Guja είδε τα προσωπικά σημειώματα και αποφάσισε να καταγγείλει το γεγονός. Οι προσπάθειες του να απευθυνθεί στον Γενικό Εισαγγελέα δεν είχαν αποτέλεσμα. Έτσι, αποφάσισε να δώσει τις πληροφορίες σε μια τοπική εφημερίδα η οποία δημοσίευσε άρθρα όπου κατεδείκνυαν την προσπάθεια επιρροής της Δικαιοσύνης από τους πολιτικούς της χώρας.

Το αποτέλεσμα αυτής της κίνησης για τον κύριο Guja ήταν η απόλυσή του λόγω παραβίασης του επαγγελματικού απορρήτου. Πάρα τις προσπάθειες του να δικαιωθεί από τα δικαστήρια της Μολδαβίας, η απόλυση του δεν θεωρήθηκε παράνομη. Η επόμενη κίνηση ήταν να φέρει την υπόθεση στο ΕΔΔΑ για παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης.

Το σκεπτικό του ΕΔΔΑ

Η δομή του άρθρου 10, παρόμοια με τα άρθρα 8 και 9, χωρίζεται σε δύο παραγράφους. Σε μια πρώτη παράγραφο υπάρχουν οι βασικές αρχές που διέπουν το άρθρο και σε μια δεύτερη παράγραφο δίνεται η δυνατότητα, υπό προϋποθέσεις, να παρεκκλίνουν τα κράτη από αυτές τις αρχές. Κάθε περιορισμός της ελευθερίας της έκφρασης πρέπει να προβλέπεται από τον νόμο και να επιτελεί ένα νόμιμο σκοπό.

Στην παρούσα υπόθεση, ο περιορισμός προβλεπόταν από το εθνικό δίκαιο και ο σκοπός του περιορισμού ήταν η προστασία του απορρήτου. Το τελευταίο κριτήριο είναι αν αυτός ο περιορισμός είναι απαραίτητος σε μια δημοκρατική κοινωνία. Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι στην παρούσα υπόθεση εν προκειμένω υπήρξε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και ανέλυσε το κατά πόσο η εν λόγω παραβίαση ήταν αναγκαία.

Σε αυτό το σημείο, το ΕΔΔΑ έδωσε έξι κριτήρια τα οποία πρέπει να ληφθούν υπόψη για να κριθεί αν ο κύριος Guja (και κάθε μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος) μπορεί να προστατευτεί ως «whistleblower» (καταγγέλτης ή πληροφοριοδότης).

Το πρώτο κριτήριο είναι ο τρόπος με τον όποιο δόθηκε η πληροφορία. Το ΕΔΔΑ εξήγησε πως ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος πρέπει πρώτα να απευθύνει το παράπονό του μέσα στον χώρο που εργάζεται. Αν αυτό δεν είναι εφικτό, τότε θα μπορεί να απευθύνεται στις δημόσιες αρχές όπως ο Γενικός Εισαγγελέας και αν και αυτό δε μπορεί να γίνει, θα μπορεί να δίνει την πληροφορία στο γενικό κοινό απευθείας (στα ΜΜΕ ή στο διαδίκτυο). Στη συγκεκριμένη υπόθεση, το ΕΔΔΑ έκρινε πως ο ενάγων προσπάθησε να ενημερώσει τον Γενικό Εισαγγελέα αλλά δεν είχε ανταπόκριση. Έτσι, δικαιολογείται πως έδωσε την πληροφορία στη τοπική εφημερίδα με σκοπό να ενημερώσει το ευρύ κοινό για τη παράνομη συμπεριφορά κάποιων πολιτικών προσώπων.

Το δεύτερο κριτήριο είναι το ενδιαφέρον που έχει η πληροφορία για το γενικό κοινό. Το ΕΔΔΑ σημείωσε πως το ενδιαφέρον του κοινού για μια πληροφορία, αρκετές φορές, ξεπερνάει το νόμιμο καθήκον για το απόρρητο. Έκρινε πως η πληροφορία που δόθηκε στην παρούσα υπόθεση στο κοινό είναι πολύ σημαντική και ξεπερνάει το απόρρητο που έπρεπε να σεβαστεί.

Το τρίτο κριτήριο είναι η αυθεντικότητα της πληροφορίας. Στην εν λόγω υπόθεση, η γνησιότητα δεν ήταν εμπόδιο διότι κανένα από τα δύο μέρη δεν αμφισβήτησε τη γνησιότητα των πληροφοριών.

Το τέταρτο κριτήριο είναι να αξιολογηθεί η ζημία που προκλήθηκε, από τη διαρροή της πληροφορίας, στη δημοσία αρχή και κατά πόσο το ενδιαφέρον του κοινού υπερβαίνει τη ζημία που προκλήθηκε. Στην παρούσα υπόθεση, το ΕΔΔΑ έκρινε πως αντικειμενικά υπήρξε ζημία στην πίστη του κοινού προς το θεσμό της δικαιοσύνης αλλά και ως προς την πολιτική εξουσία. Βέβαια, η σημαντικότητα της πληροφορίας (διαφθορά στον πολιτικό κόσμο) υπερέχει της προκληθείσας ζημίας.

Το πέμπτο κριτήριο είναι η καλή πίστη. Ο μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να καταγγέλλει καλή τη πίστει. Ο μάρτυρας δεν θα πρέπει να έχει κάποιο όφελος από τη διαρροή της πληροφορίας και δε θα πρέπει να έχει κίνητρα εκδίκησης. Εν προκειμένω, το ΕΔΔΑ έκρινε πως ο ενάγων δεν είχε κάποιο όφελος ούτε κάποιο κίνητρο εκδίκησης και έδωσε τις πληροφορίες καλή τη πίστει.

Το τελευταίο κριτήριο είναι η ποινή που επιβλήθηκε στον μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος και οι συνέπειες που έχει γι’ αυτόν. Το ΕΔΔΑ έκρινε στην παρούσα υπόθεση πως η απόλυση του κυρίου Guja είναι μια βαριά ποινή καθώς έχασε το εισόδημά του. Επίσης, η ποινή που επιβλήθηκε στον εν λόγω μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος δημιουργεί μια αρνητική ατμόσφαιρα για τους μελλοντικούς μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος που θα θέλουν να καταγγείλουν κάποια παρανομία. Πρέπει να σημειωθεί πως όλα τα κριτήρια θα πρέπει να πληρούνται ώστε να αναγνωριστεί κάποιος ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος.

Στην παρούσα υπόθεση, εν τέλει, το ΕΔΔΑ αποφάσισε πως υπήρξε παραβίαση της ελευθερίας της έκφρασης και πως ο κύριος Guja είναι μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος. Το ΕΔΔΑ ακολούθησε το παραπάνω σκεπτικό και σε επόμενες αποφάσεις του όπως στη Heinisch κατά Γερμανίας1 και στη Bucur και Toma κατά Ρουμανίας2.

Σε εθνικό επίπεδο, τα κριτήρια του ΕΔΔΑ χρησιμοποιήθηκαν πριν ένα μήνα από το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο του Λουξεμβούργου (Cour de Cassation). Στην υπόθεση Luxleaks, το Ανώτατο Ακυρωτικό έκρινε πως ο κύριος Antoine Deltour αναγνωρίζεται ως μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος και λόγω αυτού τον αθώωσε από τις κατηγορίες της κλοπής ηλεκτρονικών εγγράφων και από την παραβίαση του επαγγελματικού απορρήτου. Το Ανώτατο Ακυρωτικό αποφάσισε πως η ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος αποτελεί λόγο που αποκλείει τον αξιόποινο χαρακτήρα («cause de justification», όπως αναφέρεται στο γαλλικό κείμενο της απόφασης) για τις ποινικές κατηγορίες που τον βάρυναν.

Στην Ελλάδα, λόγω ΟΟΣΑ, το θέμα της προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι στην επικαιρότητα και η ελληνική πλευρά εργάζεται για να επιτύχει μία λύση ως προς την προστασία τους.

Ένα τελευταίο σχόλιο: ο όρος «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» είναι μάλλον άτοπος, καθώς παραπέμπει αποκλειστικά στο ποινικό δίκαιο και στον θεσμό του μάρτυρα στην ποινική δίκη. Ίσως θα έπρεπε να επιλεγεί ο όρος «καταγγέλτης» ή «πληροφοριοδότης», ο οποίος περιγράφει και αποδίδει ακριβώς στην ελληνική γλώσσα τον ρόλο του «whistleblower».

Η απόφαση Guja κατά Μολδαβίας είναι διαθέσιμη στην αγγλική γλώσσα εδώ.

Η απόφαση Luxleaks είναι διαθέσιμη στη γαλλική γλώσσα εδώ.

Americans who get labeled a “whistleblower” become a hero. Get labeled a “leaker” and you could get branded a traitor and end up in jail. What’s the difference? It all depends on the status of information shared and the channels that the information travels through to become public.

Whistleblower Protections: In essence, a whistleblower is a leaker of information that certain parties would have preferred to remain secret. To encourage people to come forward with information out of concern for public safety, there are U.S. statutes that protect whistleblowers. However, there is a fine line between being a protected whistleblower or a criminal leaker.

Status Of Information: Any American citizen can disclose corporate or government information so long as it is not federally classified information or disclosures prohibited by the Uniform Trade Secrets Act.

• Trade Secrets: A patented product or process is one tangible example of a trade secret. Patent information is protected for 17 years. But companies and individuals enjoy protection of certain trade related information other than what is covered by a patent. However a trade secret is specifically defined, it enjoys legal protection.
• Federal Information: There are generally three categories of federally classified material: sensitive, secret and confidential. Category is determined by who might be harmed if the information went public. However, material must be de-classified after it ages past the 25-year mark unless it meets a narrow exemption, such as designs for nuclear weapons.

Lifting The Veil: But what if it is in the best interest of the public that legally protected secrets be revealed? The difference between a whistleblower and a leaker is defined in the key decision on how to go about lifting the veil. To enjoy legal protection, a whistleblower must go through proper channels to bring the information to light. A leaker goes straight to the public. A whistleblower is legally protected from prosecution via the Whistleblower Protection Enhancement Act of 2012. A leaker doesn’t have the same protection. That is why leakers often exercise their freedom of speech in ways that protect their anonymity.

Information might be leaked anonymously to a news agency or journalist. Leaking directly to the public through the Internet is also popular. Platforms like OrangeWebsite are committed to supporting freedom of speech and make it easy to go public in a global forum.

Why Go Rogue? If there are legal protections in place that allow a concerned citizen to bring important information to the public’s attention, why risk legal trouble by becoming a leaker? There are usually three different circumstances that inspire a person to go rogue with classified information or trade secrets.

1. Frustration: A person trying to serve public interest by first going through the proper channels may become frustrated if they experience stonewalling. The wheels of bureaucracy oftentimes churn quite slowly. A concerned citizen may have had every intention of being a protected whistleblower. They had a reasonable expectation of believing in “the system”. They wanted to put an end to improper corporate practices, abuse of authority or other circumstances they felt endangered the public or violated public trust. However, should they become anxious, awaiting results from their appropriate action of bringing attention to the matter within the proper channels, they might decide to go rogue. Especially if they believe that lives are at stake.

2. Money: Where trade secrets or military intelligence is concerned, the pay-out of a lifetime could become an irresistible temptation even for the most scrupulous concerned citizen. Enemies of the state and eagerly competitive entrepreneurs understand the value of such information. They are willing to pay to get their hands on what will surely be the information that will make their careers. The average citizen is no match for highly skilled negotiators tasked with securing sensitive information.

3. Political Motives: Although it is easy to ascribe political motives to many leaks that reveal embarrassing or compromising information about politicians, political motives can run much deeper. Sometimes there is real villainy attached to political motives behind a leak of classified information and trade secrets. Traditional politics can inspire a person to leak information that can endanger military and intelligence personnel. For countries engaged in wars, within the populace of their own country are those willing to do anything to resist and interfere in military action. But the definition of politics is more nuanced. Even a corporate environment has its own politics. A leaker of a trade secret could simply be a disgruntled employee seeking to sabotage an employer as a form of retribution.

Where The Government Stands: Although it may seem that the U.S. government is always up to something nefarious, the truth is that agencies strenuously encourage blowing the whistle on misconduct or wrongful acts. There are hotlines provided, such as the Office of Inspector Generals (OIG). Presidential directives prohibit employer retaliation toward a whistleblower. The U.S. Occupational Safety and Health Administration (OSHA) has a whistleblower website. The Office of Special Counsel (OSC) is tasked with investigating and prosecuting allegations received from whistleblowers. By making it easy to communicate to federal officials about concerns, the government is signalling to concerned citizens that the State does, indeed, care about doing the right thing. But a whistleblower must be patient, understanding that the investigative process is tedious, lengthy and, by its very nature, quiet. It may seem like nothing is happening when the exact opposite is true.

The Risk Of Going Rogue: Should a whistleblower throw their hands up in the air, grow impatient and cross the line to become a leaker, they put themselves at risk for prosecution. Should a case be made against them, their motive will be the hinge upon which their case will turn. Even if a motive is concern for the public, but a whistleblower became impatient with the process, the mood of the country could still result in the full weight of the law coming down. In a national climate that is strained by war, hostile politics, and a number of public actors who became notorious leakers escaping justice, it could be that the federal government seeks to make an example of a leaker and any leaker will do. Even a leaker with noble intentions.

For more information on issues related to freedom of speech, security and online privacy, please contact us. That is our mission, to provide the world with a platform for the words they wish to share with the world.

https://www.orangewebsite.com/articles/difference-between-whistleblower-leaker/

=====================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"