Ο Αριστοτέλης για τη δημοκρατία

Συντάκτης: Γιώργος Ν. Οικονόμου *

Το 2016 έκλεισαν 2.400 έτη από τη γέννηση του Αριστοτέλη (384-322 π.Χ.) και το γεγονός τιμήθηκε στην Ελλάδα με πανεπιστημιακά διεθνή συνέδρια και άλλες εκδηλώσεις. Παρουσιάστηκε, μάλιστα, ο μεγάλος φιλόσοφος ως ο «θεμελιωτής της δημοκρατικής πολιτείας», άποψη που δεν ισχύει για πολλούς λόγους.

Θεμελιωτής της δημοκρατίας δεν είναι ο Αριστοτέλης αλλά ο δήμος, ο οποίος με τον αγώνα του επέβαλε τις απαραίτητες αλλαγές και σταδιακώς εγκαθίδρυσε και σταθεροποίησε το δημοκρατικό πολίτευμα.

Ηδη από την αρχή του 6ου π.Χ. οι αγώνες του δήμου στην Αθήνα ανέδειξαν νομοθέτη τον Σόλωνα (594 π.Χ.) και επέβαλαν ένα πολίτευμα στο οποίο πρώτη φορά τα κατώτερα και μεσαία στρώματα απέκτησαν πολιτικά δικαιώματα και συμμετείχαν στην εκλογή των αρχόντων και στα δικαστήρια.

Εν συνεχεία συνέβαλαν στην ανατροπή της τυραννίδος των Πεισιστρατιδών και αποφάσισαν σε συνέλευση και με διαβούλευση τις μεταρρυθμίσεις που φέρουν το όνομα του Κλεισθένη (508 π.Χ.), οι οποίες αποτελούν τη γενέθλια πράξη του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Αλλά και στη μετέπειτα ιστορία της αθηναϊκής πολιτείας, ο δήμος, διαβουλευόμενος στην Εκκλησία του Δήμου, αποφάσισε με τον ίδιο τρόπο και άλλες μεταρρυθμίσεις που άλλαξαν περαιτέρω τους θεσμούς και διηύρυναν τα δικαιώματά του. Οι μεταρρυθμισεις αυτές φέρουν τα ονόματα του Θεμιστοκλή, του Εφιάλτη (462 π.Χ.), του Περικλή κ.ά.

Η δημοκρατία θεμελιώθηκε λοιπόν από τον αθημαϊκό δήμο πολύ πριν από τη γέννηση του Αριστοτέλη. ...
Το ζήτημα, όμως, που εγείρεται είναι αν ο Αριστοτέλης, εκατόν πενήντα έτη μετά την ίδρυση της δημοκρατίας και ζώντας εντός της δημοκρατικής πολιτείας τον 4ο αι. π.Χ., προσφέρει ως φιλόσοφος κάποια θεωρητική υποστήριξη της δημοκρατίας.

Αυτό μπορεί να φανεί εάν εξεταστούν πρώτον, η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στη δημοκρατία της εποχής του και, δεύτερον, το δικό του πολιτειακό όραμα. Η κύρια πηγή πληροφοριών στην έρευνα αυτή είναι κυρίως τα «Πολιτικά», ένα από τα σημαντικότερα βιβλία πολιτικής σκέψης όλων των εποχών.

1. Η στάση του Αριστοτέλη απέναντι στη δημοκρατία κυμαίνεται από κριτική έως απορριπτική. Ισχυρίζεται πως η πολιτική ισότητα που δεσπόζει στη δημοκρατία κακώς διανέμεται σε όλους τους πολίτες, πως ο δήμος κυβερνά όχι με τους νόμους αλλά με ψηφίσματα, πως αυτός δεν αποτελείται από ικανά άτομα, πως δεν ενδιαφέρεται για το κοινό συμφέρον αλλά για το δικό του. Γι’ αυτό στην κατάταξη των πολιτειών τοποθετεί τη δημοκρατία στις «ημαρτημένες» και άδικες πολιτείες μαζί με την τυραννίδα και την ολιγαρχία.

Τα «ορθά» και δίκαια πολιτεύματα είναι αντιστοίχως η «πολιτεία», η βασιλεία και η αριστοκρατία, διότι αυτά, όπως ο ίδιος γράφει, φροντίζουν για το κοινό συμφέρον. Σημειωτέον ότι δεν εξηγεί ούτε τεκμηριώνει με παραδείγματα τις απόψεις του.

2. Εφόσον, λοιπόν, ο Αριστοτέλης απορρίπτει τη δημοκρατία, το ζήτημα που τίθεται είναι ποιες είναι οι πολιτικές του προτιμήσεις, ποια είναι η «άριστη πολιτεία». Αν παρακάμψουμε τις συμπάθειες και τις θετικές απόψεις του Αριστοτέλη για τη βασιλεία και την αριστοκρατία, οι πολιτειακές προτιμήσεις του φαίνεται να κλίνουν προς την «πολιτεία», ένα πολίτευμα που επινοεί ο Αριστοτέλης, έχοντας ως βάση την τιμοκρατική πολιτεία του Σόλωνα.

Περιγράφει δε την «πολιτεία» ως ένα μεικτό πολίτευμα από στοιχεία του ολιγαρχικού και του δημοκρατικού πολιτεύματος. Επιλέγει για τη μίξη αυτή ορισμένα στοιχεία από τη δημοκρατία και απορρίπτει άλλα.

Ομως αυτά που απορρίπτει είναι σημαντικά στοιχεία του δημοκρατικού πολιτεύματος, όπως λ.χ. η κλήρωση και η απουσία «τιμήματος» για την απόκτηση του δικαιώματος του πολίτη, με συνέπεια η προκύπτουσα αριστοτελική «πολιτεία» να μην είναι δημοκρατική, αλλά ολιγαρχική.[1]

Συνεπώς ο Αριστοτέλης δεν είναι ο θεωρητικός θεμελιωτής της δημοκρατίας,[2] αλλά της «πολιτείας», η οποία δεν είναι «μετριοπαθής δημοκρατία», όπως νομίζουν κάποιοι ερευνητές, αλλά μια μετριοπαθής ολιγαρχία.

Ολα τα ανωτέρω θα είχαν απλώς ιστορικό ενδιαφέρον και θα αφορούσαν μόνο τους ειδικούς της αρχαίας φιλοσοφίας ή τους αριστοτελιστές, αν δεν υπέκρυπταν ένα βαθύτατο πολιτικό και ιδεολογικό νόημα.

Πράγματι, η κριτική του Αριστοτέλη στη δημοκρατία και γενικότερα η πολιτική του θεωρία έρχονται να προστεθούν στην απόρριψη και στη δυσφήμηση της δημοκρατίας που έγιναν από τους δύο φιλοσόφους Σωκράτη και Πλάτωνα. Ετσι μεταδόθηκε η απαξιωτική ιδέα για τη δημοκρατία στους μετέπειτα αιώνες, με συνέπεια να παραμένει αυτή εν πολλοίς και στις ημέρες μας ένα άγνωστο και παρεξηγημένο πολίτευμα.

Συνεπώς, η προσφυγή πολλών ερευνητών στην πολιτική θεωρία του Αριστοτέλη με σκοπό την έμπνευση για πολιτικές αξίες και διεξόδους έχει ως συνέπεια την απόρριψη της δημοκρατίας από την πολιτική συζήτηση και αναζήτηση, ενώ ταυτοχρόνως συντελεί στη διάδοση της αντιδημοκρατικής ιδεολογίας με οποιαδήποτε μορφή.

Είναι λοιπόν χρήσιμο να γίνει απεγκλωβισμός από την εσφαλμένη εικόνα της δημοκρατίας, που μας κληροδότησαν ο Σωκράτης, ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, ώστε αυτή να επανέλθει στη δημόσια πολιτική συζήτηση ως γονιμοποιητικό στοιχείο του πολιτικού βίου και μάλιστα σε εποχές που οι ιδέες και πρακτικές του αντιπροσωπευτικού πολιτεύματος έχουν αποτύχει και διέρχονται κρίση.

[1]. Αναλυτική επιχειρηματολογία για τις πιο πάνω θέσεις υπάρχει στα βιβλία μου «Η άμεση δημοκρατία και η κριτική του Αριστοτέλη» και «Η αριστοτελική πολιτεία».
[2]. Θεωρητικός της δημοκρατίας είναι ο σημαντικός φιλόσοφος Πρωταγόρας, ο οποίος καταγόταν από μια άλλη δημοκρατική πόλη, τα Αβδηρα της Θράκης.

* διδάκτορος Φιλοσοφίας
===================== "O σιωπών δοκεί συναινείν"