Τζορντάνο Μπρούνο: Ένας μάρτυρας της φιλοσοφίας και της επιστήμης - GIORDANO BRUNO:THE MARTYRDOM-ΤΖΙΟΡΝΤΑΝΟ ΒΡΟΥΝΟ

Σημείωση: Ενδεικτικά: τα έργα του Τζορντάνο Μπρούνο διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: 

α) Διάλογοι στα ιταλικά σχετικά με τη φιλοσοφία της Φύσης, όπως “Ο δείπνος της Σαρακοστής”, “Για την Αιτία, την Αρχή και το Εν”, “Για το άπειρο, το σύμπαν και τους κόσμους”, 

β) Διάλογοι στα ιταλικά σχετικά με ένα ηθικό θέμα, όπως “Η εκδίωξη του θριαμβεύοντος κτήνους”, “Το τέχνασμα του Πήγασου”, “Για το Ηρωικό Πάθος”, και

 γ) Έργα στα λατινικά, όπως “Για το ελάχιστο τριπλό και το μέτρο του”, “Για το άπειρο και το απροσμέτρητο”, “Για τη μονάδα, το νούμερό της και τη μορφή της”. Συγγραφέας: Αλεξανδράκη Ρώμη 

 GIORDANO BRUNO:THE MARTYRDOM-ΤΖΙΟΡΝΤΑΝΟ ΒΡΟΥΝΟ:ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΟ GIORDANO BRUNO: THE MARTYRDOM "

Σημείωση Βίντεο ακατάλληλο για ανηλίκους (κατόπιν αιτήματος του χρήστη που το ανέβασε)

 

Ένα μικρό ταξίδι πίσω στο χρόνο, μάς φέρνει αιώνες πριν, όταν ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας συναντάει την Αναγέννηση. Η μετάβαση αυτή αποτελεί μια εποχή ιστορικών αλλαγών και ανεξάντλητων προκλήσεων. Οι σταυροφορίες έχουν ανοίξει δρόμους προς την Ανατολή επιτρέποντας την άνθιση του εμπορίου, αλλά και την επαφή με την αραβική φιλοσοφία που έχει καταφέρει να διασώσει αρχαία κλασικά κείμενα από τις πυρές του δυτικού Μεσαίωνα.

Έτσι, από τον 15ο αιώνα και μετά, τα πρωτότυπα έργα των Ελλήνων κλασικών αρχίζουν να γίνονται και πάλι γνωστά στη Δύση. Ένα ρεύμα μορφωτικής ανανέωσης έρχεται από το Βυζάντιο και, με ενδιάμεσους σταθμούς τη Ρώμη και τη Φλωρεντία, φέρνει την ουμανιστική Αναγέννηση που αποτελεί την ολοκλήρωση του Μεσαίωνα μέσα από την αναβίωση της κλασικής αρχαιότητας.

Ωστόσο, όπως φαίνεται να συμβαίνει σε κάθε μεταβατική περίοδο, η προκατάληψη, η δεισιδαιμονία και τα ποταπά συμφέροντα που κυριαρχούν στον Μεσαίωνα μάχονται ενάντια στον άνεμο της αλλαγής και της Αναγέννησης. Στην πρώτη γραμμή αυτής της μάχης ενάντια στον σκοταδισμό, στέκει μία από τις σημαντικότερες φυσιογνωμίες εκείνης της ταραγμένης περιόδου, ο Τζιορντάνο Μπρούνο.

Αν και υπήρξε μεγάλος επιστήμονας, κορυφαίος αστρονόμος, πρωτοπόρος κοσμολόγος και σεβαστός ακαδημαϊκός, ο Μπρούνο έχει μείνει στην ιστορία ως ένας σπουδαίος φιλόσοφος, που επέλεξε ελεύθερα να ζήσει και να πεθάνει για τις ιδέες του. Κληρονόμος της ερμητικής παράδοσης και των αρχαίων διδασκαλιών, μυημένος στα ιερά της Ελλάδας, της Αιγύπτου και της Ανατολής, ακολούθησε μια πνευματική οδοιπορία που τον καθιέρωσε ως έναν μυστικιστή, ο οποίος πάλευε με τα απόνερα της εποχής που έφυγε και τα κύματα της εποχής που ερχόταν.

Η αρχή και η πορεία του. . .

Το 1572 χειροτονείται ιερέας, αλλά οι έρευνές του τον οδηγούν στην αμφισβήτηση ορισμένων σημείων του καθολικού δόγματος. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την υπεράσπιση του Θωμά Ακινάτη και του Έρασμου, τον φέρνουν σε ρήξη με τους Δομινικανούς που απαιτούν πλήρη διανοητική υποταγή.Ο Φίλιππο Μπρούνο γεννιέται το 1548 στην πόλη Νόλα κοντά στη Νάπολη της Ιταλίας. Σε ηλικία 11 ετών μεταβαίνει στη Νάπολη, για να σπουδάσει διαλεκτική, φιλολογία και λογική. Η δίψα του για μάθηση τον οδηγεί σε ηλικία 17 ετών στις πύλες του τάγματος των Δομινικανών, με σκοπό να σπουδάσει ρητορική, φυσική φιλοσοφία, θεολογία και μεταφυσική. Μάλιστα, έπειτα από μια δοκιμαστική περίοδο, εισέρχεται στο τάγμα παίρνοντας προς τιμήν ενός δασκάλου του το όνομα Τζιορντάνο.

Έτσι, το 1576 φεύγει από τη Ρώμη και ξεκινάει μια μοναδική φιλοσοφική περιπλάνηση ταξιδεύοντας ενδεικτικά σε πόλεις της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ελβετίας, της Αγγλίας, της Γερμανίας και της Τσεχίας. Εκεί μελετάει φιλοσοφικές θεωρίες, παρουσιάζει τα έργα του σε επιστημονικούς κύκλους και διδάσκει πάνω σε σπουδαία έδρανα της εποχής. Ωστόσο, οι θεωρίες του έρχονται συχνά αντιμέτωπες με το ακαδημαϊκό κατεστημένο, ενώ η διαμαρτυρία του ενάντια στη θρησκευτική μισαλλοδοξία ενοχλούν τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία.

Αναζητώντας, λοιπόν, ένα μέρος που να επιτρέπει την ελευθερία της σκέψης, αναγκάζεται σε συνεχείς μετακινήσεις. Ποιές είναι, όμως, αυτές οι θεωρίες που τον κατέστησαν persona non grata;

Οι βασικοί άξονες της φιλοσοφίας του

Είναι εξαιρετικά δύσκολο να αναλύσουμε τη σκέψη του Τζιορντάνο Μπρούνο στην περιορισμένη έκταση ενός άρθρου, καθώς αυτή δεν αποτελεί ένα δόγμα ή μια πίστη, αλλά μια αληθινή φιλοσοφική πορεία. Μπορούμε, όμως, να σκιαγραφήσουμε κάποιους βασικούς άξονες, οι οποίοι ελπίζουμε να μας δώσουν το έναυσμα για να ξεκινήσουμε τη δική μας έρευνα και αναζήτηση.

Ίσως η πιο γνωστή θεωρία του να είναι εκείνη που αναφέρεται στους άπειρους κόσμους. Σε μια εποχή, όπου έχουν “ξεχαστεί” οι αρχαίες διδασκαλίες, ο Μπρούνο αναπτύσσει μια κοσμολογική θεωρία που ταράζει συθέμελα το κατεστημένο. Συμφωνεί με τον ήδη αμφιλεγόμενο Κοπέρνικο στο ό,τι η γη δεν αποτελεί το κέντρο του κόσμου, αλλά διαφωνεί με την κοινώς αποδεκτή αριστοτελική θεωρία του πεπερασμένου σύμπαντος, την οποία δέχεται ο Κοπέρνικος.

Στον αντίποδα εισηγείται ότι το σύμπαν είναι απεριόριστο, επομένως δεν υπάρχει περιφέρεια και άρα δεν μπορούμε να μιλάμε για κέντρο του σύμπαντος, είτε αυτό είναι η γη είτε ο ήλιος. Το κέντρο του απείρου χώρου μπορεί να είναι τοποθετημένο οπουδήποτε, αρκεί να σκεφτούμε ότι – αν κατοικούσαμε σε έναν άλλο πλανήτη – θα είχαμε την ψευδαίσθηση ότι είμαστε στο κέντρο, όπως ακριβώς πιστεύουμε και τώρα που βρισκόμαστε στη γη.

Το σύμπαν, λοιπόν, είναι άπειρο και η απειρότητα αυτή υπογραμμίζει την τελειότητά του. Επίσης, το σύμπαν είναι ομογενές, δηλαδή σε κάθε μέρος του ισχύουν οι ίδιοι φυσικοί νόμοι. Επομένως είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν άπειροι κόσμοι πέρα από τη δική μας αντίληψη και κατανόηση, στους οποίους να κατοικούν νοήμονα και ευφυή όντα.

Αν, όμως, είναι έτσι, τί συμβαίνει με τον Θεό και που βρίσκεται Αυτός; Ο Μπρούνο, σαφώς επηρεασμένος από τον Νεοπλατωνισμό, φτάνει σε μια πανθεϊστική αντίληψη, πρεσβεύοντας ότι το Θείο ενυπάρχει μέσα στον άνθρωπο, αλλά παράλληλα και σε όλα τα βασίλεια της φύσης. Είναι η παγκόσμια νόηση ή αλλιώς η Ψυχή του Σύμπαντος που λειτουργεί ως αιτία δίνοντας ζωή και μορφή σε όλα τα πράγματα. Καθετί στη φύση, όσο μικρό κι αν είναι, έχει ένα μέρος πνευματικής ουσίας κι αυτό ισχύει ακόμη και για ένα ορυκτό, το οποίο δεν είναι ζωικό, είναι όμως έμψυχο. Έτσι η ψυχή ενώνεται με την ύλη, όπως η ομορφιά ενώνεται με τα σώματα. Όπως αναφέρει, η φύση “είναι η ολοκληρωμένη εικόνα της ολοκληρωμένης εικόνας του Θεού”. Ή, όπως το συναντάμε σε άλλες φιλοσοφίες, είναι το να είμαστε σε θέση να “δούμε” τον Θεό σε οτιδήποτε υπάρχει στην πλάση.

Αυτή η αντίληψη για τον Θεό αποτελεί μία από τις αιτίες που ο Μπρούνο θεωρήθηκε άθεος. Ο ίδιος δεν αμφισβητεί την ύπαρξή του, όμως αντιμάχεται τα σκοτάδια της εποχής του και διακηρύττει την ανάγκη μιας παγκόσμιας θρησκείας. Μιας θρησκείας αγάπης που δεν είναι επικεντρωμένη στις διαφορές που μας διχάζουν, αλλά στα σημεία που μας ενώνουν, και δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να έρθει σε επαφή με έναν κόσμο που ξεπερνάει τα πεπερασμένα και καθημερινά φαινόμενα.

Κι έτσι φτάνουμε στην περίφημη μνημοτεχνική του Μπρούνο. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε ότι δεν είναι απλώς μια μέθοδος για να ενισχυθεί η λειτουργία της μνήμης, αλλά ένα ολόκληρο γνωσιολογικό και μεταφυσικό σύστημα, που περιέχει πολλά στοιχεία φυσικής μαγείας. Πρόκειται για μια ιερή τέχνη που, μέσω της φαντασίας, μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να μυηθεί στη γλώσσα των συμβόλων και να έρθει πιο κοντά στην κατανόηση της βαθύτερης ουσίας του κόσμου. Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Μπρούνο: “Μια τέτοια μνήμη πρέπει να ήταν η μνήμη ενός Θείου ανθρώπου, ενός Μάγου, προικισμένου με θείες δυνάμεις, χάρη σε μια φαντασία ζευγμένη στη δράση κοσμικών δυνάμεων […] Έτσι μπορεί να αντανακλά και να ελέγχει το Σύμπαν”. Επίσης τονίζει, ότι χρειάζεται οπωσδήποτε η καθοδήγηση ενός δασκάλου, κι έτσι καταλαβαίνουμε για ποιο λόγο όσα έργα μνημοτεχνικής έχουν διασωθεί είναι κωδικωποιημένα και δύσκολο να ερμηνευθούν.

Τέλος, διευρύνει τον ορίζοντα της σκέψης του θεωρώντας φιλόδοξο και φαντασμένο εκείνον που προσπαθεί να πείσει τους άλλους, ότι υπάρχει μόνο ένας δρόμος που οδηγεί στη Γνώση της Φύσης. Αν και πρέπει να προτιμάμε τον ανώτερο τρόπο θεώρησης, δεν υπάρχει λόγος να κατηγορούμε άλλους τρόπους, οι οποίοι μπορεί να αποφέρουν καλούς καρπούς, έστω κι αν δεν προέρχονται από το ίδιο δέντρο. Μια δήλωση ανεκτικότητας, αποδοχής και σεβασμού των διαφορετικών απόψεων που έχουν οι άνθρωποι…

Η πορεία προς το τέλος

Παρόλο που το φως της Αναγέννησης ήδη αρχίζει να φαίνεται, τα σκοτάδια του Μεσαίωνα δεν έχουν ακόμη διαλυθεί. Ο Μπρούνο, με την ελπίδα να διαδώσει περαιτέρω τις ιδέες του, δέχεται την πρόσκληση του Μοτσενίγκο, ενός ευγενούς από τη Βενετία, που του ζητάει να διδαχθεί την τέχνη της μνήμης. Έτσι, το 1592 επιστρέφει στην Ιταλία.

Μέχρι και σήμερα, δεν είναι ξεκάθαρο το αν ο Μοτσενίγκο δυσαρεστήθηκε μαζί του για κάποιο λόγο ή αν από την αρχή εξυπηρετούσε άλλα συμφέροντα και είχε σκοπό να τον παγιδεύσει. Όπως και να έχει, στις 23 Μαΐου του ιδίου έτους, καταγγέλλει τον Μπρούνο στην Ιερά Εξέταση της Βενετίας, η οποία τον συλλαμβάνει, τον φυλακίζει και 9 μήνες αργότερα τον μεταφέρει στις φυλακές της Ρώμης.

Φυλακισμένος για 7 ολόκληρα χρόνια σε ένα μικρό σκοτεινό κελί, χωρίς τη δυνατότητα συνηγόρου υπεράσπισης και στερημένος από οποιαδήποτε ανθρώπινη επαφή, ο φιλόσοφος εξασθενεί σωματικά, αλλά όχι και ψυχικά. Ίσως είναι το αστείρευτο πνεύμα του ή το αίσθημα του καθήκοντος και του Δικαίου που κρύβει μέσα του, που τον έχουν βοηθήσει να διατηρήσει την ψυχική του υγεία και που τον κάνουν την τελευταία στιγμή να ανακτήσει τις δυνάμεις του.

Έτσι όταν – στα τέλη του 1599 – ανακρίνεται από το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο με προεδρεύοντα τον ίδιο τον Πάπα, αρνείται να αποκηρύξει τις ιδέες του. Στέκει με θάρρος μπροστά στους δικαστές του και δέχεται με στωικότητα κι αξιοπρέπεια την καταδίκη του σε θάνατο. Η απάντησή του – η οποία μάς θυμίζει τον Σωκράτη, ακόμη και τον Νίκο Καζαντζάκη – έχει καταγραφεί στα πρακτικά της Ιεράς Εξέτασης: “Ίσως ο φόβος σας να με καταδικάσετε να είναι μεγαλύτερος από τον δικό μου να δεχτώ την απόφασή σας”.

Κι έτσι, στις 17 Φεβρουαρίου του 1600, ο Τζιορντάνο Μπρούνο οδηγείται στο Κάμπο ντέι Φιόρι της Ρώμης (Campo dei Fiori – Πλατεία των Λουλουδιών), όπου καίγεται ζωντανός με τη γλώσσα δεμένη.

Σήμερα αντικρίζουμε τον ανδριάντα του στο σημείο του μαρτυρίου, αποτέλεσμα ενός αγώνα σπουδαίων προσωπικοτήτων του 19ου αιώνα που, παρά τις αντιδράσεις της Εκκλησίας, κατάφεραν έτσι να αποδώσουν αυτόν τον ελάχιστο φόρο τιμής στον σπουδαίο φιλόσοφο.

Μια παρακαταθήκη μέλλοντος

Αυτός είναι, λοιπόν, ο Τζιορντάνο Μπρούνο. Ένας απλός άνθρωπος, που δεν απασχόλησε ποτέ με την προσωπική του ζωή, αλλά ως μεγάλος φιλόσοφος ενόχλησε με τις ιδέες του το κατεστημένο. Η πορεία του όλη έχει σαν γνώμονα την αναζήτηση της Σοφίας και της Αλήθειας. Μια πορεία που διαρκεί μια ολόκληρη ζωή, για να τον φέρει εν τέλει αντιμέτωπο με την ύστατη εφαρμογή της φιλοσοφίας του. Έτσι, στην πιο δύσκολη ώρα της δοκιμασίας του, αποδεικνύεται γνήσιος φιλόσοφος και ήρωας, που οδηγείται στο θάνατο με το κεφάλι ψηλά, χωρίς να αποποιείται τις ιδέες του.

Σε έναν κόσμο, λοιπόν, που συνεχώς αλλάζει και σε μια κοινωνία που ίσως μας τρομάζει, μπορούμε κι εμείς να διδαχθούμε από το παράδειγμα του Τζιορντάνο Μπρούνο. Σίγουρα δεν έχουμε πυρές, οπότε ας μην τις φοβόμαστε. Έχουμε όμως τις γνώμες άλλων, που μας υποδεικνύουν τον τρόπο για να ζήσουμε, και σε αυτές πρέπει να αντιταχθούμε.

Οπότε ας είμαστε κι εμείς ανήσυχα και σκεπτόμενα πνεύματα, ας πάρουμε τη ζωή στα χέρια μας κι ας τολμήσουμε να κάνουμε μια μεγάλη επανάσταση. Ποιά; Μα να γίνουμε καλύτεροι άνθρωποι κι, έτσι, λίγο-λίγο να κάνουμε και τον κόσμο μας καλύτερο. Με τρόπο ειρηνικό, σταθερό και φιλοσοφικό… όπως ακριβώς τον ονειρεύτηκε ο Τζιορντάνο Μπρούνο και προσπάθησε να μας τον μεταβιβάσει.

Και, βέβαια, όχι μόνο τον ονειρευτούμε, αλλά να βάλουμε κι εμείς το μικρό μας λιθαράκι, για να χτίσουμε τον κόσμο στον οποίο θέλουμε να ζήσουμε. Τελικά, δικό μας είναι το χέρι, δικό μας και το λιθαράκι. Ας επιλέξουμε, λοιπόν, να κάνουμε το χέρι μας εργαλείο και να βάλουμε το λιθαράκι μας στη βάση της πυραμίδας των ονείρων μας.

 

Βιβλιογραφία:

1. Ameriks K. & Clarke D.M. (eds.). Giordano Bruno: Cause, principle and unity & Essays in magic. Cambridge University Press
2. Γράβιγγερ Π. (1975). Εγκυκλοπαίδεια εσωτερισμού και αποκρύφου γνώσεως. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της Σφιγγός
3. Eco, Umb. & Fedriga, R. (επιμ.) (2018). Ιστορία της φιλοσοφίας, Τ. 4. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
4. Καφαόγλου, Η. (επιμ.) (2011). The Cambridge Dictionary of Philosophy. Αθήνα: Κέδρος
5. Μπρούνο, Τζ. (1989). Περί της αιτίας, της αρχής και του ενός. Αθήνα: Νέα Ακρόπολη
6. Πελεγρίνης, Θ. (2004). Λεξικό της φιλοσοφίας. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα
7. Ubaldo, N. (2007). Ανθολογία της φιλοσοφίας. Αθήνα: Ενάλιος
8. Windelband, W. & Heimsoeth, H. (1986). Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, Β’ Τόμος. Αθήνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας
9. Φίκας, Ι. (2012). Τζιορντάνο Μπρούνο. Αθήνα: Ελληνική Παιδεία

 

Σημείωση:

Ενδεικτικά: τα έργα του Τζορντάνο Μπρούνο διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες: α) Διάλογοι στα ιταλικά σχετικά με τη φιλοσοφία της Φύσης, όπως “Ο δείπνος της Σαρακοστής”, “Για την Αιτία, την Αρχή και το Εν”, “Για το άπειρο, το σύμπαν και τους κόσμους”, β) Διάλογοι στα ιταλικά σχετικά με ένα ηθικό θέμα, όπως “Η εκδίωξη του θριαμβεύοντος κτήνους”, “Το τέχνασμα του Πήγασου”, “Για το Ηρωικό Πάθος”, και γ) Έργα στα λατινικά, όπως “Για το ελάχιστο τριπλό και το μέτρο του”, “Για το άπειρο και το απροσμέτρητο”, “Για τη μονάδα, το νούμερό της και τη μορφή της”.

Συγγραφέας: Αλεξανδράκη Ρώμη

=====================

 "O σιωπών δοκεί συναινείν"