Ο Χάγιεκ και η ελευθερία

Κατ’ αρχήν νομίζω ότι κάθε σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να χαιρετίσει την πρωτοβουλία του Ινστιτούτου Δημοκρατίας να εκδώσει το βιβλίο του Φ. Α. Χάγιεκ «Το σύνταγμα της Ελευθερίας» (εκδόσεις Καστανιώτη). Ακόμη κι εκείνοι που θεωρούν τον Χάγιεκ υπεύθυνο και της διεθνούς οικονομικής κρίσης. Τώρα μπορούν να μάθουν ποιον βρίζουν και αν δικαίως τον βρίζουν. Ξέρετε σε όλο τον κόσμο ο φιλελευθερισμός έχει πάρει πολλά επίθετα: πολιτικός φιλελευθερισμός, οικονομικός φιλελευθερισμός, κλασικός φιλελευθερισμός, νέος φιλελευθερισμός κ.λπ.

Στην Ελλάδα έχουμε τον μεταφυσικό φιλελευθερισμό. Το ανείπωτο κακό του νεοφιλελευθερισμού στον οποίο φορτώνουμε ότι δεν μας αρέσει. Απο την ιδιωτικοποίηση της «Ολυμπιακής» μέχρι και την ξηρασία στους κάμπους· το αποκαλούμενο «φαινόμενο του θερμοκηπίου» στον νεοφιλελευθερισμό οφείλεται. Η «ακριβές» ντομάτες στον νεοφιλελευθερισμό οφείλονται, αλλά και η «φτώχεια» των ντοματοπαραγωγών στον νεοφιλελευθερισμό οφείλεται. Γενικώς ο νεοφιλελευθερισμός ήταν η εύκολη και βολική εξήγηση δια πάσαν νόσον. Δεν ξέρω αν θυμάστε τον Γιάννη Γκιωνάκη στην ταινία «Κίτρινα Γάντια». Εκεί ο Γιάννης Γκιωνάκης συναντά τον Σταυρίδη σε ένα εξοχικό καφενείο. Όταν ο ο Σταυρίδης λέει ότι χάλασε το αυτοκίνητο του ο Γκιωνάκης απαντά: «Σκουληκοειδίτη θα έχει». Αυτό είχε ακούσει, αυτό έλεγε. Κάπως έτσι λειτουργεί και ο δημόσιος διάλογος στην Ελλάδα. Χρεοκοπεί η κρατική «Ολυμπιακή»; Έρχονται διάφοροι και λένε: «Νεοφιλελευθερισμό θα έχει».

Το βιβλίο είναι πυκνό. Τόσο πυκνό που κάθε κεφάλαιό του θα μπορούσε να αποτελεί αντικείμενο πολλών συναντήσεων. Ξεκινά από την φιλοσοφική εξήγηση της ελευθερίας, προχωρά σε νομική θεωρία -πως και πόση ελευθερία μπορεί να συνυπάρξει με τον νόμο- για να τελειώσει με το ακανθώδες για τα ελληνικά πράγματα την ελευθερία και το κράτος πρόνοιας -και... ω, τι έκπληξη; Πολλοί θα διαπιστώσουν ότι ο θεωρητικός της «αναλγησίας» Χάγιεκ είναι υπέρ ενός κράτους πρόνοιας που δημιουργεί δίχτυ ασφαλείας για τους πολίτες.

Το πιο εντυπωσιακό κομμάτι του, όμως, και σ’ αυτό θέλω να σταθώ είναι η τεκμηρίωση της έννοιας της ελευθερίας. Ξέρω πως θα αδικήσω τα τέσσερα πέμπτα του βιβλίου, αλλά προτιμώ να αδικήσω τα 4/5 παρά ολόκληρο το βιβλίο τσαλαβουτώντας σε όλα του τα κεφάλαια.

Διαβάζοντας το πρώτο μέρος που τεκμηριώνει την έννοια της ελευθερίας, θυμήθηκα τον Τζον Στιούαρτ Μιλ. Η μεθοδολογία τους είναι παραπλήσια. Στο «Περί Ελευθερίας» ο Μιλ κάνει μια εκπληκτική τρίπλα στους αναγνώστες του καιρού του που φοβόταν ότι η ελευθερία του λόγου θα εισάγει δαιμόνια -καινά, αλλά δαιμόνια- στην κοινωνία. Τι έχουμε να φοβόμαστε; ρωτούσε ο Μιλ. Αν οι ιδέες, οι απόψεις που δημοσιοποιούνται είναι καλές τότε η κοινωνία βρίσκεται στο κέρδος. Αν οι ιδέες που ελεύθερα δημοσιοποιούνται είναι κακές τότε εκτίθενται και θωρακίζουν τις καλές απόψεις που ήδη έχουμε. Γι’ αυτό αφήστε τον κόσμο να εκτίθεται και στο τέλος θα έχουμε κέρδος, έτσι κι αλλιώς.

Την ίδια μεθοδολογία, πιο εκτεταμένη, χρησιμοποιεί και ο Χάγιεκ. Όχι μόνο για την ελευθερία του λόγου, αλλά και για την ελευθερία της πράξης.

Κατ’ αρχήν τέτοια κείμενα σε βάζουν να σκεφτείς επί κάποιων πραγμάτων που θεωρούνται δεδομένα. Όλοι ξέρουμε ότι η ελευθερία είναι καλό πράγμα. Το γιατί είναι καλό πράγμα λίγοι το σκέφτονται, με αποτέλεσμα η έννοια της ελευθερίας να καταντά δόγμα· είτε αυτό προέρχεται από κάποιο φυσικό δίκαιο που προϋπήρχε της κοινωνίας, είτε διότι κάποιος Θεός μας θέλει ελεύθερους, είτε διότι «έτσι έχουν τα πράγματα» κι έτσι μας αρέσει. Ο Χάγιεκ έρχεται και λέει ότι και η ελευθερία της πράξης είναι προτιμητέα, όχι μόνο γιατί δεν έχουμε κανένα στον σβέρκο μας, αλλά γιατί μακροχρόνια παράγει τα άριστα αποτελέσματα για το σύνολο.

Στο δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «οι δημιουργικές δυνάμεις ενός ελεύθερου πολιτισμού» κάνει την εξής απλή σκέψη. Σε οποιαδήποτε στιγμή της ανθρωπότητας σε κάθε κοινωνικό σύνολο υπάρχουν χιλιάδες προβλήματα προς επίλυση που επιδέχονται δισεκατομμύρια επί δισεκατομμυρίων συνδυασμούς. Κανείς, μα κανείς δεν ξέρει εκ των προτέρων την άριστη λύση ή έστω την καλύτερη λύση. Αυτή την αναγνωρίζουμε εκ των υστέρων αφού υπάρξουν εκατομμύρια προσπάθειες, οι περισσότερες αποτυχημένες, άλλες μερικώς αποτυχημένες, άλλες μερικώς επιτυχημένες κι άλλες επιτυχημένες.

«Το βασικό επιχείρημα υπέρ της ατομικής ελευθερίας», γράφει ο Χάγιεκ, «βασίζεται κυρίως στην παραδοχή ότι όλοι μας αγνοούμε πολλούς από τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται η επίτευξη των σκοπών μας και η ευημερία μας... Επειδή λοιπόν κάθε άτομο γνωρίζει πολύ λίγα πράγματα και -ιδιαίτερα- επειδή σπάνια ξέρουμε ποιος από εμάς γνωρίζει καλύτερα, εμπιστευόμαστε τις ανεξάρτητες και ανταγωνιστικές προσπάθειες πολλών ανθρώπων για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε.»

Εδώ πρέπει να προσέξουμε την διαφορά: «για να επιφέρουν την εμφάνιση αυτού που, όταν το δούμε, θα το θέλουμε». Στις άπειρες λύσεις που υπάρχουν για ένα πρόβλημα μπορούμε να δοκιμάσουμε μία ή δύο λύσεις δια του κεντρικού σχεδιασμού, ή μπορούμε να δοκιμάσουμε χιλιάδες ή εκατομμύρια, αφήνοντας τους ανθρώπους ελεύθερους να μας προτείνουν. Το σημαντικό είναι ότι δια της ελευθερίας δοκιμάζουν πολλοί την λύση ενός προβλήματος. Έχουμε θεωρητικά άπειρες προσπάθειες, από τις οποίες κάποιες είναι επιτυχείς, αλλά πολλές περισσότερες αποτυγχάνουν. Δεν ξέρουμε όμως εκ των προτέρων ποιες θα πιάσουν και χειρότερα: δεν ξέρουμε ποιες θέλουμε. Αφού τις δούμε θα πούμε, α! τι ωραίο κινητό είναι αυτό θέλω να το πάρω. Πριν όμως το iphone ή το Nokia υπήρξαν εκατομμύρια άλλες προσπάθειες για τις οποίες είπαμε «τι χάλια πράγμα είναι αυτό! Ευχαριστώ δεν θα πάρω». Και όχι μόνο σε μοντέλα κινητών, αλλά και σε πρωτόκολλα τηλεφωνίας και σε μεθόδους επικοινωνίας και, και, και...

Η ελευθερία είναι η δυνατότητα να βελτιώνουμε πράγματα δια άπειρων δοκιμών και λαθών, είναι μια μέθοδος εξέλιξης. Κάποιος θα δοκιμάσει το «α» και θα αποτύχει, κάποιος το «β» και θα αποτύχει κάποιος το «αβγ» και θα αποτύχει μέχρι που κάποιος θα δοκιμάσει το «κλμ» και θα πούμε αυτό είναι! Αυτό θέλουμε! Γι’ αυτό η ελευθερία είναι σημαντική διότι το «κλμ» που θέλουμε, δεν το ξέρουμε ότι το θέλουμε πριν το δούμε, και για να το δούμε πρέπει να επιτρέψουμε σε κάποιον να το κάνει. Και όχι μόνο αυτό: μπορεί το «κλμ» να βολεύει τώρα, αλλά να μην είναι το τελειωτικό που θέλουμε. Μπορεί αργότερα κάποιος να σκεφθεί το «ακλμ» που να είναι βολικότερο και καλύτερο. Αλλά δεν θα το ξέρουμε αν δεν τον αφήσουμε να δοκιμάσει, ακόμη κι αν δοκιμάζοντας το πιθανότερο είναι να αποτύχει. Όπως λέει ο Χάγιεκ «Η ελευθερία είναι σημαντική επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε πως θα την χρησιμοποιήσουν τα άτομα».

Κι εδώ έχουμε το εξής «παράδοξο» για τις νεοελληνικές δοξασίες. Το κόστος όλων αυτών των αποτυχημένων προσπαθειών είναι μόνο ατομικό. Αν φτιάξω ένα κινητό που δεν το θέλει κανείς θα χάσω τα λεφτά μου. (με την προϋπόθεση ότι δεν θα έρθει ο κ. Χατζηγάκης να μου επιδοτήσει την ζημιά) Το όφελος από την επιτυχημένη προσπάθειά μου είναι και κοινωνικό. Εγώ θα βγάλω λεφτά, αλλά και χιλιάδες ή εκατομμύρια καταναλωτές θα αποκτήσουν αυτό που ήθελαν.

Επιμένω πολύ σ’ αυτό το σημείο επειδή τα απλά πράγματα όταν έχουν την ευκαιρία άπειρων συνδυασμών δημιουργούν πολυπλοκότητες τις οποίες μπορούμε να κατανοήσουμε αλλά δεν θέλουμε να πιστέψουμε. Η διαδικασία της φυσικής εξέλιξης είναι το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα. Αυτή τη στιγμή στα σώματα των τρισεκατομμυρίων όντων, που υπάρχουν στη γη, συμβαίνουν τρισεκατομμύρια στην τρισεκατομμυριοστή διασπάσεις κυττάρων. Οι περισσότερες από αυτές αναπαράγουν όμοια κύτταρα. Πάρα πολλές ίσως τρισεκατομμύρια αναπαράγουν κύτταρα με «λάθη». Η διπλή έλικα του DNA ενός κυττάρου δεν είναι όμοια με την άλλη. Τα περισσότερα από αυτά τα λάθη, η συντριπτική πλειονότητα τους, είναι ανενεργά και ούτε καν τα αντιλαμβανόμαστε. Κάποια, λίγα, απ’ αυτά τα «λάθη» είναι καρκίνος που σκοτώνουν τον οργανισμό. Κάποια ελάχιστα από αυτά τα «λάθη» εξελίχθηκαν σε νύχια, εγκέφαλο, μάτια ιδιότητες δηλαδή που βοήθησαν κάποια άτομα ενός συνόλου να ζήσουν περισσότερο, να αναπαραχθούν περισσότερο: αν ένα λιονταράκι γεννηθεί με το «λάθος» στο DNA και είναι τυφλό δεν θα προκάνει να αναπαραχθεί. Αν γεννηθεί με το «λάθος» της οξύτερης όρασης και θα ζήσει περισσότερο, αλλά και επειδή θα έχει περισσότερη τροφή θα το προτιμούν τα θηλυκά. Άρα αυτό το «λάθος», αυτό το γονίδιο θα κληρονομηθεί και θα γίνει προϊόντος του χρόνου καθολικό γονίδιο στην κοινωνία των λιονταριών. Είναι ευεργετικό για όλα τα λιοντάρια. Αυτή η διαδικασία της εξέλιξης έχει κι ένα κόστος. Αυτό που ονομάζουμε καρκίνο. Προσοχή! Δεν σχεδιάζεται ούτε ο καρκίνος, ούτε η εξέλιξη. Προκύπτει από τα τρισεκατομμύρια των πιθανών συνδυασμών που υπάρχουν. Αν όμως απαγορεύσουμε τον καρκίνο, απαγορεύουμε την εξέλιξη, επειδή ακριβώς δεν ξέρουμε ποιος συνδυασμός είναι ανενεργός, ποιος είναι καρκίνος και ποιος είναι εξέλιξη. Κι επειδή η εξέλιξη είναι μία στο τρισ-τρισεκατομμύριο (μια εξελικτική ιδιότητα πρέπει να συνάδει και με το περιβάλλον που ζει ένας οργανισμός) -ενώ ο καρκίνος είναι απείρως πιο συχνότερος, εάν μπορούσαμε να νομοθετήσουμε την εξέλιξη το λογικό θα ήταν να παραμείνουμε αμοιβάδες.

Αυτό ακριβώς είναι η τεκμηρίωση της ελευθερίας από τον Χάγιεκ. Δεν ξέρουμε και γι’ αυτό αφήστε μας να δοκιμάσουμε: «Η ελευθερία», γράφει, «αναγκαστικά σημαίνει ότι θα γίνουν πολλά πράγματα που δεν μας αρέσουν. Η πίστη μας στην ελευθερία δεν στηρίζεται σε προβλέψιμα αποτελέσματα υπό συγκεκριμένες συνθήκες, αλλά στην πεποίθηση ότι συνολικά θα απελευθερώσει περισσότερες δυνάμεις για το καλό παρά για το κακό.» Θα μας απελευθερώσει, θα πρόσθετα εγώ, από το στάδιο της αμοιβάδας. Προσοχή: ήταν ένας μόνο μονοκύτταρος οργανισμός που παρουσίασε εκείνο το ιδιαίτερο εξελικτικό χαρακτηριστικό το οποίο σταδιακά οδήγησε στην σημερινή συνθετότητα. Δεν έκαναν γενική συνέλευση οι πρωτοαμοιβάδες για να αποφασίσουν «ήρθε ο καιρός να γίνουμε δικύτταροι οργανισμοί, διότι κάποια στιγμή πρέπει να εξελιχθούμε σε άνθρωπο.»

Γι’ αυτό ο Χάγιεκ γράφει: «η ελευθερία που θα χρησιμοποιηθεί από ένα μόνο άτομο στο εκατομμύριο μπορεί να έχει μεγαλύτερη σημασία για την κοινωνία και να είναι πιο επωφελής για την πλειοψηφία από οποιαδήποτε ελευθερία που χρησιμοποιούμε όλοι».

Στην διαδικασία όμως της εξέλιξης και της φυσικής και της κοινωνικής και της ατομικής υπάρχουν κάποιοι περιορισμοί. Φυσικοί, κοινωνικοί, νομικοί. Εδώ γίνεται μια μεγάλη παρεξήγηση την οποία συχνά και ίσως σκοπίμως χρησιμοποιούν οι εχθροί της ελευθερίας. Είναι αυτό που λένε διάφοροι «τι ελευθερία έχω εγώ που δεν μπορώ να πάω ένα ταξίδι, και τι ελευθερία έχει ο Μπιλ Γκέιτς με τα 50 δισ. που μπορεί ανά πάσα στιγμή να πάει όπου θέλει». Ή ότι «η μόνη ελευθερία των φτωχών είναι να πεινάσουν».

Εδώ ο Χάγιεκ κάνει μια σαφή και κατατοπιστική διευκρίνιση. Αφορά την «ελευθερία από» και την «ελευθερία για». Η ελευθερία που μπορεί μια κοινωνία να εξασφαλίσει είναι η «ελευθερία για» και όχι η «ελευθερία από». «Η ελευθέρια», γράφει, «δεν ορίζεται από την απουσία αναγκών, αλλά από την απουσία εξαναγκασμών». Ανελεύθερος δεν είναι ο άνθρωπος που θέλει να κάνει διαρκώς ταξίδια, αλλά περιορίζεται από τα οικονομικά του ή από την σύζυγό του, αλλά ο πολίτης της αλήστου μνήμης Σοβιετικής Ένωσης, που μπορεί να είναι ανύμφευτος να έχει κερδίσει την εύνοια ενός ταξιδιωτικού πράκτορα και παρ’ όλα αυτά το καθεστώς του απαγορεύει να πάει από το Λένινγκραντ στη Μόσχα.

Να το πούμε διαφορετικά: ένα μεγάλο όνειρο στην ιστορία της ανθρωπότητας ήταν η πτήση. Χιλιάδες άνθρωποι στο παρελθόν έσπασαν το κεφάλι τους και πολλοί κυριολεκτικά προσπαθώντας να πετάξουν. Ήταν, λοιπόν, αυτοί «σκλάβοι του νόμου της βαρύτητας»; Με τον μεταμοντέρνο λόγο που είναι της μόδας τα τελευταία χρόνια «ναι! Ήταν σκλάβοι του νόμου της βαρύτητας». Σύμφωνα με την λογική όμως, ανελεύθεροι θα ήταν αν οι βασιλιάδες όλου του κόσμου αποφάσισαν: «λοιπόν, κόψτε τις ανοησίες, ο άνθρωπος δεν μπορεί να πετάξει οπότε αν δω κανένα με αυτά τα περίεργα κατασκευάσματα στην πλάτη, τον βάζω φυλακή». Αυτό είναι ανελευθερία, το άλλο είναι περιορισμός. Η ανελευθερία όμως θα εξασφάλιζε ότι ποτέ δεν θα πετούσαμε. Οι αδελφοί Ράιτ θα ήταν στην φυλακή και ποτέ δεν θα ξέραμε αν μπορούμε να πετάξουμε.

Αυτό που μπορούμε να λύσουμε λοιπόν είναι το πρόβλημα του εξαναγκασμού. Να πούμε στα άτομα ότι εμείς δεν μπορούμε να σε λυτρώσουμε από όλες τις ανάγκες σου οι οποίες είναι γούστα, δηλαδή διαφορετικές και διαφορετικές ανάλογα με τις περιόδους, αλλά μπορούμε να αφαιρέσουμε τον εξαναγκασμό του να μην σ’ αφήσουμε να δοκιμάσεις να τις ικανοποιήσεις. Αν τα καταφέρεις «μαγκιά σου». Αν όχι πρόβλημα σου. Είναι σημαντική αυτή η διαφορά επειδή οι ανάγκες δισεκατομμυρίων ανθρώπων είναι διαφορετικές, άρα μιλάμε για τρισεκατομμύρια πιθανούς συνδυασμούς αναγκών, και τρισεκατομμύρια επί τρισεκατομμυρίων τρόποι ικανοποίησής των. Ακόμη δηλαδή επιλέγαμε ένα άτομο κι αποφασίζαμε να ικανοποιήσουμε όλες τις ανάγκες του δεν θα μπορούσαμε. Οι ανάγκες είναι άπειρες και διαρκώς εξελισσόμενες. Κανέναν άτομο δεν μπορεί να είναι ποτέ ελεύθερο των αναγκών του. Επειδή ακριβώς οι ανα΄γκες είναι υποκειμενικές και πάντα πιο μεγάλες απ’ όσα κι αν έχει.

Τώρα για τις στοιχειώδεις ανάγκες στη ζωή, υγεία και παιδεία, και ο Χάγιεκ είναι υπέρ ενός κράτους πρόνοιας που θα δημιουργεί ένα δίχτυ ασφαλείας στα άτομα. Ο καρκίνος της ελεύθερης επιλογής, δεν έχει να κάνει με τα άτομα, δεν θανατώνει τους φορείς της ελεύθερης επιλογής (γι’ αυτό υπάρχει η κοινωνία) αλλά τις πρακτικές. Ο «νόμος της ζούγκλας» όπως δυσφημίζεται η αγορά δεν έχει να κάνει με τα άτομα, δεν θανατώνεται εκείνος που κάνει μια κακή επιχειρηματική κίνηση. Έχει να κάνει με τις επιχειρηματικές κινήσεις, θανατώνονται οι κακές πρακτικές.

Ομιλία στην εκδήλωση του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕ.ΦΙ.Μ.)

«Ο Φρίντριχ Χάγιεκ και ο σύγχρονος φιλελευθερισμός». Αθήνα 4.2.2009

==========================================================
"O σιωπών δοκεί συναινείν"