Φρόιντ και Φροϊδισμός [1. Ένστικτα και Σεξουαλικότητα. 2. Ψυχικός Μηχανισμός 3. Νευρώσεις. 4. Όνειρα. 5. Αμυντικοί Μηχανισμοί]

Ο Σίγκμουντ Φρόιντ συγκροτεί το θεωρητικό του οικοδόμημα  από πέντε βασικά δομικά στοιχεία:

1. Ένστικτα και Σεξουαλικότητα. 2. Ψυχικός Μηχανισμός 3. Νευρώσεις. 4. Όνειρα. 5. Αμυντικοί Μηχανισμοί.

Σύμφωνα με μια πρώτη διατύπωση που έκανε την περίοδο 1905 -1915, διακρίνει τα ένστικτα σε δυο βασικές ομάδες: Τα σεξουαλικά ένστικτα και τα ένστικτα του Εγώ. Αργότερα, μετά το 1915,  διατυπώνει ξανά τη θεωρία του και αναφέρεται σε δυό κύριες ομάδες: Τα ένστικτα της ζωής και τα ένστικτα του θανάτου:

“Τα ένστικτα της ζωής: Εμπεριέχουν τα σεξουαλικά ένστικτα και τα ένστικτα του εγώ της πρώτης διατύπωσης. Έχουν διαφορετική συγκρότηση από τα ένστικτα της πρώτης διατύπωσης και (σε αντίθεση με αυτά) δεν είναι εντοπισμένα σε καθορισμένες περιοχές (ερωτογενείς ζώνες).  Δεν υπόκεινται στους ίδιους νόμους λειτουργίας με τα ένστικτα της πρώτης διατύπωσης (π.χ. στην «αρχή της επιστροφής στην αρχική κατάσταση»).
α Έχουν την τάση να ενοποιούν και να ολοκληρώνουν.
Τα ένστικτα του θανάτου: Θεωρούνται ως μορφοποιήσεις των «των τάσεων για διάλυση και καταστροφή που είναι έμφυτες στον άνθρωπο». Η φύση και ο χαρακτήρας τους παράμεινε πάντα μυστηριώδης και αδιευκρίνιστος.
Με την παρέμβαση της θεωρίας των ενστίκτων του θανάτου, τα αίτια της ανθρώπινης καταστροφικής συμπεριφοράς ανάγονται αποκλειστικά σε μια «ανθρώπινη φύση» που έχει μεταφυσική χροιά και απενοχοποιούνται οι κοινωνικές δομές που επηρρεάζουν τη διαμόρωση της συμπεριφοράς.”(1)

Το ενεργειακό υπόβαθρο των Ενστίκτων...

Ο Φρόιντ θεωρεί ότι τα ένστικτα όπως τα περιγράψαμε προηγουμένως “περιέχουν ενέργειά”, τη Λίμπιντο(ένστικτο της Ζωής)  και την καταστροφικότητα- επιθετικότητα (ένστικτο του θανάτου):

“Σύμφωνα με την φροϊδική αντίληψη, όλα τα απει­ράριθμα ένστικτα του ανθρώπου αποτελούν πα­ραλλαγές και διαφοροποιήσεις των δυο βασικών ομάδων των ενστίκτων (ένστικτα της ζωής και ένστικτα του θανάτου) που συνδέονται ανάμεσά τους, συγκρούονται μεταξύ τους, μεταβάλλουν τον στό­χο τους ή υποκαθιστούν το ένα το άλλο, στα πλαί­σια μιας διαδικασίας που προϋποθέτει και απαιτεί διαρκή κατανάλωση ενέργειας (ψυχική ενέργεια).

Ενεργειακό περιεχόμενο των ενστίκτων της ζωής είναι, κυρίως, η Libido, ένα σαφώς πεπερασμένο ενεργειακό μέγεθος, το οποίο προκαθορίζεται στις πρώτες φάσεις της ζωής κάθε ανθρώπου μέσα από τη σχέση μητέρας-παιδιού και το οποίο εκφράζεται με τη σεξουαλικότητα.

Ενεργειακό περιεχόμενο των ενστίκτων του θανά­του είναι η καταστροφικότητα (επιθετικότητα), ένα ασαφές και αδιευκρίνιστο στοιχείο που για να γίνει δεκτό ως ερμηνευτικό εργαλείο, αναγορεύτηκε από τον Φρόιντ σε βασικό συστατικό της βιολογικής υπόστασης του ανθρώπου.”(2)

Η εξέλιξη της Σεξουαλικότητας

[Σκίτσο του Αρκά.]

Αφού αναγνώρισε τη Libido ως το κύριο ενεργειακό περιεχόμενο των Ενστίκτων της Ζωής, ο Φρόιντ μελέτησε και επιχείρησε να προσδιορίσει τα σταδία σύμφωνα με τα οποία εξελίσσεται η Σεξουαλικότητα από τη γέννηση μέχρι το θάνατο του ατόμου. Όρισε πέντε στάδια, ύπαρξή των οποίων αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους επιστήμονες στη συνέχεια, καθώς δεν προέκυψαν από επιστημονικά ερευνητικά δεδομένα, σε αυτά όμως θα αναφερθώ σε άλλη ευκαιρία. Η σεξουαλικότητα, κατά τον Φρόιντ, εξελίσσεται σύμφωνα με τα επόμενα στάδια:

“1. Στοματικό στάδιο (από τη γέννηση έως 2 ετών): Διακρίνεται σε δύο φάσεις: την ορφική (μέχρι 6 μηνών) που έχει ως δηλωτικό της στοιχείο το πιπίλισμα και την όψιμη (από 6 μηνών μέχρι 2 ετών) · δηλωτικό της στοιχείο το δάγκωμα.

2.  Πρωκτικό σαδιστικό στάδιο (2-3 ετών): χαρα­κτηρίζεται από έπαμφοτερισμό και δισεξουαλικότητα.

1. Φαλλικό στάδιο (3-5 χρόνων): Κύρια χαρακτη­ριστικά του είναι η αναγωγή των γεννητικών οργά­νων σε βασικές ερωτογενείς ζώνες, ο αυνανισμός και η ανάπτυξη του Οιδιπόδειου Συμπλέγματος.

4.  Λανθάνον στάδιο ή Στάδιο της λανθάνουσας κα­τάστασης (από 6 χρόνων μέχρι την έναρξη της εφη­βείας): χαρακτηρίζεται από μια σχετική αποδυνά­μωση των βιολογικών ορμών κάτω από την πίεση των πολιτιστικών επιδράσεων.

5.  Γενετήσιο στάδιο (από την έναρξη της εφηβείας και μετά): Σε αυτό το στάδιο επιβάλλεται κυριαρχι­κά η γενετήσια σεξουαλικότητα και ολοκληρώνεται έτσι η διαδικασία της ωρίμανσης.”(3)

Ο ψυχικός μηχανισμός

Η θεωρία του ψυχικού μηχανισμού διατυπώθηκε κι αυτή δυό φορές, αντίστοιχα με τη θεωρία για τα ένστικτα, (1900 και 1923). Σύμφωνα με την πρώτη διατύπωση, στα 1900, αυτός ο  μηχανισμός συγκροτείται από τρία θεμελιώδη στοιχεία: το ασυνείδητο, το οποίο θεωρείται ότι είναι  η έδρα των αυτογενών ορμών, των απωθημένων επιθυμιών και των αναμνήσεων, το συνειδητό, που ορίζεται ως η έδρα της συνειδητής δραστηριότητας και ως πεδίο όπου επιτελούνται οι λειτουργίες της αντίληψης και της επίγνω­σης και, τέλος, ο μηχανισμός δομείται και από το προσυνειδητό, κάτι σαν ‘ενδιάμεσο στρώμα’ ανάμεσα στο συνειδητό και το ασυνείδητο. Αργότερα, (“Το Εγώ και το Εκείνο», 1923),  μετασχηματίζει τη θεωρία του, ή την “υπόθεση εργασίας” κατά τούς επικριτές του, και  υποστηρίζει ότι ο εν λόγω μηχανισμός δομείται σε τρία γενικά επίπεδα: Αυτό ή Εκείνο (Id, Es), Εγώ (Ego),Υπερεγώ (Superego) :

• “Το Αυτό ή Εκείνο (Id, Es): Είναι η αρχική μορφή ή ουσία του ψυχικού μηχανισμού. Εμπεριέχει τις αυτογενείς ορμές και τις α­πωθημένες επιθυμίες και αναμνήσεις.  Είναι μονοπωλιακά κυρίαρχο στην περιγεννητική και νεογνική περίοδο και η λειτουργία του διέπεται από την αρχή της ηδονής.  Σε σχέση με τα στοιχειά της πρώτης διατύ­πωσης, το Αυτό συνδέεται αποκλειστικά με το Ασυνείδητο.

• Το Εγώ (Ego): Αναπτύσσεται από τις δια­φοροποιήσεις που επέρχονται κατά την επα­φή της αρχικής μορφής του ψυχικού μηχανι­σμού με την περιρρέουσα πραγματικότητα. Τροποποιείται όταν έρχεται σε επαφή με τις σωματικές πηγές των αναγκών και των συ­γκινήσεων. Η λειτουργία του διέπεται από την αρχή της πραγματικότητας και καθορίζεται από την προσωπική εμπειρία του κάθε ατόμου. Σε σχέση με τα στοιχεία της πρώτης διατύ­πωσης, η δραστηριότητα του Εγώ είναι συ­νειδητή (εξωτερική και εσωτερική αντίληψη, διανοητικές λειτουργίες), προσυνειδητή και ασυνείδητη (μηχανισμοί άμυνας).
• 
  
• Το Υπερεγώ (Superego): Αναπτύσσεται ως αποτέλεσμα της εσωτερίκευσης των εξωτερι­κών δυνάμεων που ασκούν απαγορευτική δράση. Με άλλα λόγια, το Υπερεγώ αποτε­λείται από το σύνολο των εξωτερικευμένων εξωτερικών απαγορεύσεων και επιταγών και θεωρείται ως το τελικό προϊόν της διαδικασί­ας που ξεκινάει με την ταύτιση του παιδιού με τα αντικείμενα των πρώτων σεξουαλικών και επιθετικών παρωθήσεων του.  Καθαρίζεται από πατρογονικές και κληρο­νομική επιδράσεις.  Σε σχέση με τα στοιχεία της πρώτης διατύ­πωσης, η δραστηριότητα του συνδέεται με το συνειδητό και το προσυνειδητό.  Επιγραμματικά: το Υπερεγώ είναι «ο πρά­κτορας της κοινωνίας μέσα στην ανθρώπινη ψυχή»“.(3)

Ο χαρακτήρας

Η προσωπικότητα, κατά τον Φρόιντ, προκύπτει ως  συνισταμένη των συνεχών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στο «Συνειδητό, το Προσυνειδητό και το Ασυνεί­δητο» και «το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερε­γώ». Στις  συνεχείς αλληλεπιδράσεις μεταξύ αυτών των στοιχείων καταναλώνεται ενέργεια  (Libido), η ο­ποία έχει πεπερασμένο χαρακτήρα, δε θεωρείται  δηλαδή ανεξάντλητη, ο Φρόιντ πιστεύει ότι τα ενεργειακά αποθέματα του κάθε ατόμου ξοδεύονται, άρα το συνολικό και δεδομένο “απόθεμα” σε ενέργεια (Libido) μειώνεται. Με αυτή την έννοια ο χαρακτήρας περιγράφεται ως μια δυναμική, συνεχώς μεταβαλλόμενη κατάσταση, η οποία καθορίζεται από τις ισορροπίες που διαμορφώνονται κάθε φορά από τα στοιχεία που αλληλεπιδρούν  και από την ποσότητα της Λίμπιντο που καταναλώνεται, ώστε να μπορέσει το άτομο να διατηρήσει την ισορροπία ανάμεσα στα δομικά στοιχεία του που συγκροτούν τον ψυχικό μηχανισμό του, όπως τα περιγράψαμε προηγουμένως. Η συναρπαστική αυτή υπόθεση του Φρόιντ, αν και δεν τεκμηριώθηκε επιστημονικά, κατάφερε ωστόσο να στρέψει αποφασιστικά το ενδιαφέρον των επιστημόνων σε πεδία σχετικά ανεξερεύνητα. Να σημειώσουμε ακόμη ότι τις έννοιες του συνειδητού και του ασυνείδητου ο Φρόιντ  τις δανείστηκε από προγενέστερους, ωστόσο είναι ο πρώτος που τις ανέπτυξε  και τις ενέταξε σε ένα ολοκληρωμένο σύστημα ιδεών, σε μια θεωρία που αξίωνε να είναι επιστημονική, αν όχι η “μοναδική αλήθεια”.

Πηγές και παραπομπές

(1) Κλεάνθης Γρίβας, Φρόιντ και Φροϊδισμός, Εκδοτική Θεσσαλονίκης.
(2) Κλεάνθης Γρίβας, Φρόιντ και Φροϊδισμός, Εκδοτική Θεσσαλονίκης.

(3) Κλεάνθης Γρίβας, Φρόιντ και Φροϊδισμός, Εκδοτική Θεσσαλονίκης.

* Ο Σίγκμουντ Φρόυντ (Sigmund Freud, 6 Μαΐου 1856 – 23 Σεπτεμβρίου 1939) ήταν Αυστριακός ιατρός, φυσιολόγος,ψυχίατρος και θεμελιωτής της ψυχαναλυτικής σχολής στον τομέα της ψυχολογίας. Αναγνωρίζεται ως ένας από τους πλέον βαθυστόχαστους αναλυτές του 20ου αιώνα που μελέτησε και προσδιόρισε έννοιες όπως το ασυνείδητο, την απώθηση και την παιδική σεξουαλικότητα.Οι επιστημονικές θεωρίες του Φρόυντ και οι τεχνικές θεραπείας που ανέπτυξε θεωρήθηκαν ιδιαίτερα καινοτόμες και αποτέλεσαν αντικείμενα έντονης αμφισβήτησης όταν παρουσιάστηκαν στη Βιέννη του 19ου αιώνα. Ωστόσο και σήμερα συνεχίζουν να εγείρουν έντονο προβληματισμό και αντιπαραθέσεις. Η επίδραση του Φρόυντ δεν περιορίστηκε μόνο στην ψυχολογία και την ψυχιατρική, αλλά ταυτόχρονα απλώθηκε σε πολλούς τομείς της επιστήμης (ανθρωπολογία, κοινωνιολογία, φιλοσοφία) και της τέχνης.

==========================
 "O σιωπών δοκεί συναινείν"