Γ. Μπαμπινιώτη: Μία ή δύο λέξεις; Ιδού το δίλημμα

Το άρθρο δημοσιεύτηκε αρχικά στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, στις 11 Απριλίου 1999 
Ο διορθωτής τού «Βήματος», που θα διορθώσει λ.χ. αυτό το κείμενο αφού «χτυπηθεί» στον υπολογιστή, ο διορθωτής τής «Καθημερινής», των «Νέων», τής «Ελευθεροτυπίας», ο διορθωτής κάθε εφημερίδας, περιοδικού ή έντυπου κειμένου (βιβλίου κ.λπ.) αλλά και κάθε Έλληνας, μαθητής, δάσκαλος, επιστήμονας, δημόσιος υπάλληλος κ.λπ. που γράφει Ελληνικά, όλοι θα σταθούν στο πρόβλημα αν θα γράψουν ως μία ή ως δύο λέξεις φράσεις όπως: 

απ' ευθείας - απευθείας 
εν τούτοις - εντούτοις
επί μέρους - επιμέρους
κατ' εξοχήν - κατεξοχήν
εν πρώτοις - ενπρώτοις
εν τω μεταξύ - εντωμεταξύ
επί κεφαλής - επικεφαλής
εξ αφορμής - εξαφορμής
όλως διόλου - ολωσδιόλου
εις βάρος - εισβάρος
συν τω χρόνω - συντοχρόνω 
κ.τ.ό. 

Σε προηγούμενο κείμενό μου στο «Βήμα» (10/1/1999) είχα θέσει το θέμα τής ανάγκης να υπάρξει ενιαία ορθογραφία μερικών «προβληματικών» λέξεων τής Ελληνικής με πρωτοβουλία τής Ακαδημίας ή διαπανεπιστημιακής επιτροπής γλωσσολόγων και άλλων ειδικών ή όποιου άλλου έγκυρου επιστημονικού οργάνου. Στο άρθρο μου εκείνο είχα θίξει το πρόβλημα τής ορθογραφίαςτριακοσίων περίπου λέξεων τής σύγχρονης Ελληνικής που έχω συγκεντρώσει (σε ειδικό πίνακα) και σχολιάσει στο Λεξικό μου, λέξεων με διφορούμενη ορθογραφία. [...]

Οι φράσεις αυτές αποτελούνται, κατά κανόνα, από μία πρόθεση και ένα όνομα (ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, αριθμητικό)· π.χ. εν αγνοία, εις μνήμην, παρ' όλο, αφ' υψηλού, με μιας, εξ αιτίας. Μπορεί επίσης να αποτελούνται από παρεμφερούς λειτουργίας στοιχεία: π.χ. έως ότου, τουτ' έστιν, κατά πως, απ' έξω, τω όντι. 

Ερωτήματα που προκύπτουν κατά την ορθογράφησή τους είναι: 

• Θα γραφούν ως μία ή ως δύο λέξεις;
• Θα ισχύσει το ίδιο για όλες τις φράσεις αυτού τού τύπου;
• Υπάρχουν σταθερά κριτήρια για να προτιμηθεί η μία ή άλλη ορθογραφία;
• Μπορούν να υπάρξουν κανόνες για τη γραφή τους;

Σ' αυτά τα ερωτήματα θα απαντήσουμε με μεγάλη συντομία, γιατί αυτά τα ζητήματα επιδέχονται μακρά συζήτηση και αντίστοιχης έκτασης χώρο που δεν διαθέτουμε εδώ. 

Γλωσσολογικά ο απαραίτητος όρος, το κύριο κριτήριο για να γραφούν δύο λέξεις ως μία είναι να αποτελούν μία τονική ενότητα, να συμπεριφέρονται σαν να ήταν μία λέξη (αφενός, εξάλλου, εφόσον, αφότου, επιτέλους). 

Ένα δεύτερο κριτήριο είναι να δηλώνουν από κοινού μια σημασία, πέρα από τη σημασία των συστατικών μερών τής φράσης (μολονότι, προπάντων, τουτέστι, ωστόσο). 

Τρίτο κριτήριο είναι κατά πόσον και τα δύο συστατικά τής φράσης απαντούν αυτοτελώς στον λόγο (επ' ευκαιρία, εξ ολοκλήρου, εν αγνοία). 

Τα κριτήρια αυτά συνδυαστικώς εφαρμοζόμενα με συνεξέταση τής «ορθογραφικής συνήθειας», πώς δηλ. έχει καθιερωθεί να γράφονται αρκετές από αυτές τις φράσεις, οδηγούν στην ορθογράφηση που προτείνεται ακολούθως για τις πιο συχνές από αυτές τις φράσεις: 

α) Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως μία λέξη:
απαρχής	ειδεμή	εξού	καθόσον	παρόλο (που)
απεναντίας	ενόσω	επιπλέον	κατευθείαν	παρότι
απέξω	εντάξει	επιτέλους	καταγής	προπάντων
απευθείας	εντούτοις	εφάπαξ	καταπώς	προπαντός
αφενός	εξαιτίας	εφεξής	κατεξοχήν	τωόντι
αφετέρου	εξάλλου	εφόσον	μολαταύτα	τουτέστι(ν)
αφότου	εξάπαντος	καθαυτό	μόλο (που)	υπόψη (αλλά: υπ' όψιν)
διαμιάς	εξαπίνης	καθεξής	μεμιάς	φερειπείν
διόλου	εξαρχής	καθόλα*	μολονότι	ωσότου
ειδάλλως	εξίσου	καθότι	μονομιάς	ωστόσο

β) Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως δύο λέξεις:
αφ' εαυτού	εν αγνοία	εν μέσω	εξ αίματος	επ' ωφελεία	υπ' όψιν
αφ' υψηλού	εν ανάγκη	εν ολίγοις	εξ ανάγκης	έως ότου	ως εκ τούτου
διά βίου	εν αντιθέσει	εν ονόματι	εξ αφορμής	κατ' ανάγκην	ως επί το πλείστον
διά ζώσης	εν γένει	εν πολλοίς	εξ ολοκλήρου	κατ' αρχάς
διά παντός	εν γνώσει	εν προκειμένω	εξ ορισμού	κατ' αρχήν
διά ταύτα	εν είδει	εν συνεχεία	εξ όψεως	κατ' ιδίαν
εις βάρος	εν ενεργεία	εν συντομία	επ' αυτοφώρω	όλως διόλου
εις μάτην	εν κατακλείδι	εν σχέσει	επ' ευκαιρία	παρ' ολ' αυτά
εις μνήμην	εν λευκώ	εν τέλει	επί κεφαλής*	συν τοις άλλοις
εκ μέρους	εν λόγω	εν τω μεταξύ	επί μέρους	συν τω χρόνω
εκ νέου	εν μέρει	εξ αδιαιρέτου	επί τούτω	τέλος πάντων

*(έτσι θα αποφεύγεται η κλίση της «τού επικεφαλή»! «τον επικεφαλή»!)

Ας σημειωθεί, ωστόσο, με σαφήνεια και αίσθηση πραγματικότητας ότι απόλυτη συνέπεια στο ετερόκλιτο (όχι ετερόκλητο!) πλήθος των φράσεων δεν υφίσταται ούτε μπορεί να υπάρξει αφού —το είπαμε στην αρχή— ουδέποτε ένα σώμα ειδικών μελέτησε και ρύθμισε συστηματικά το θέμα στο σύνολό του.Μια που δεν υπάρχει λοιπόν σαφής και καθοριστική απάντηση, εσείς ποιον τρόπο προτιμάτε;

Μπαμπινιώτης Γεώργιος