Η τέχνη του να μην έχεις πάντα δίκιο: ένα κείμενο για ελεύθερα πνεύματα

Η συζήτηση είναι μια ανταλλαγή γνώσης∙ η λογομαχία μια ανταλλαγή άγνοιας . - Ρόμπερτ Κίλλεν

Πριν από 10 περίπου χρόνια διάβασα, για πρώτη φορά, το αγαπημένο μου βιβλίο. 

Ο τίτλος του από μόνος του επέσειε την ανατροπή («Ανθρώπινο, πάρα πολύ ανθρώπινο»), ο συγγραφέας του την εγγυόταν (Νίτσε), ωστόσο το στοιχείο που την κατασφάλιζε, και αυτό που κέντρισε εξαρχής την περιέργειά μου, ήταν ο υπότιτλος:

 «Ένα βιβλίο για ελεύθερα πνεύματα». Μετά από κάμποσες σύντομες παραγράφους και αφορισμούς στα πρώτα κεφάλαια του βιβλίου, ο φιλόσοφος φτάνει να αποσαφηνίσει τι ακριβώς εννοεί με τον όρο «ελεύθερο πνεύμα»:

Ελεύθερο πνεύμα ονομάζεται ο άνθρωπος που σκέφτεται διαφορετικά απ’ ό,τι αναμένεται απ’ αυτόν με βάση την καταγωγή του, τον περίγυρό του, την τάξη του και το λειτούργημά του.

Αφού, κατόπιν, περιγράψει ορισμένες ιδιότητες του ελεύθερου πνεύματος («έχει απελευθερωθεί από την παράδοση», «ζητάει λόγους, ενώ οι άλλοι ζητούν πίστη» κτλ.), τις αντιπαραβάλλει στα (μόνα) 4 πράγματα που θεωρούν σωστά τα «αλυσοδεμένα» πνεύματα:

Πρώτον, όλα τα πράγματα που έχουν διάρκεια είναι σωστά∙ δεύτερον: όλα τα πράγματα που δεν είναι μπελάς για μας είναι σωστά∙ τρίτον: όλα τα πράγματα που μας ωφελούν είναι σωστά∙ τέταρτον: όλα τα πράγματα για τα οποία έχουμε κάνει θυσίες είναι σωστά.

Μιας και ανέφερα ήδη ότι πρόκειται για το αγαπημένο μου βιβλίο, δε μοιάζει απροσδόκητο ότι τέτοιου είδους αποσπάσματα εντυπώθηκαν στέρεα στη συνείδησή μου και διαμόρφωσαν εν πολλοίς τον τρόπο που αντιλαμβάνομαι και σκέφτομαι τα διανοητικά ζητήματα.

Ωστόσο, παρά τη διαπεραστική ενάργεια και την ασύγκριτη καλλιέπεια του Νίτσε, σταδιακά καλλιέργησα μια δική μου ερμηνεία-μετάφραση του «ελεύθερου πνεύματος». 

Παρατηρώντας τον εαυτό μου και τον κόσμο γύρω μου, κατέληξα να εξαγάγω το συμπέρασμα πως ελεύθερο πνεύμα είναι ο άνθρωπος που έχει αναπτύξει σε μεγάλο βαθμό την ικανότητα να μπορεί να αλλάζει τη γνώμη του. Αυτή η ικανότητα, νομίζω, συνιστά τη σπουδαιότερη πνευματική και διανοητική αρετή που μπορεί να έχει κάποιος.

Δυστυχώς, όμως, αυτή την ικανότητα δεν την έχουν πολλοί∙ στην πραγματικότητα, την έχουν ελαχιστότατοι. Είναι αυτοί που ακούν με σεβασμό και υπομονή την αντίθετη γνώμη, ακόμα κι αν τη θεωρούν γελοία. Είναι αυτοί που δε διστάζουν μπρος στη δυσφορία της περιπλοκής, μα την καλοδέχονται ως διανοητική πρόκληση φιλαλήθειας. 

Είναι αυτοί που κοσκινίζουν όχι μόνο τα επιχειρήματά των άλλων, αλλά πρωτίστως τα δικά τους. Είναι αυτοί που δε φιλτράρουν κατά το δοκούν τις νεότερες πληροφορίες, αλλά, αντιθέτως, τις διυλίζουν με την αυστηρότερη ειλικρίνεια. 

Είναι αυτοί που «έχουν γραμμένες στο πρόσωπό τους την ανώτερη καλοσύνη και την οξύτητα του νου». Είναι αυτοί που δε φοβούνται να ψελλίσουν: «συγνώμη, έκανα λάθος, έχεις δίκιο». Είναι αυτοί που προτιμούν να ακολουθήσουν τον δρόμο της αλήθειας, όσο δαιδαλώδης ή δύσβατος κι αν είναι αυτός. Είναι αυτοί που προτιμούν, εν τέλει, την αλήθεια από μια κοντόθωρη (αυτό)επιβεβαίωση.

«Όλων των πραγμάτων μέτρο είναι ο άνθρωπος», έλεγε ο Πρωταγόρας. Καθώς διαφέρουν οι ιδιοσυγκρασίες, η καταγωγή, η παιδεία και το περιβάλλον μας, θα διαφέρουν και οι οπτικές μας για τα πράγματα. Εντούτοις, αυτό που κυρίως διαφέρει, σε ψυχολογικό επίπεδο, είναι η επιθυμία μας να επιβληθούμε μέσω της επιβολής της άποψής μας. 

Στον βαθμό που πρώτιστα επιζητά τούτη την επιβολή, το αλυσοδεμένο πνεύμα παράγει την τέχνη του να έχεις πάντα δίκιο∙ στον βαθμό που προπαντός επιζητά την αλήθεια, το ελεύθερο πνεύμα παράγει την τέχνη του να μην έχεις πάντα δίκιο.

Δείτε όλα τα άρθρα από Γιάννης Πέτκος

 =====================

 "O σιωπών δοκεί συναινείν"