Enzo Traverso: Τι απέγιναν οι διανοούμενοι;, μτφρ. Νίκος Κούρκουλος, Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2014, σελ. 160
«Διανοούμενοι είναι πρόσωπα που, έχοντας αποκτήσει κάποια
διασημότητα από το πνευματικό τους έργο, καταχρώνται αυτή τη
διασημότητα με το να βγαίνουν από τον τομέα τους και ν’
ανακατεύονται με πράγματα που δεν τους αφορούν.» Ζαν-Πωλ Σαρτρ
Συνέβη με τους «διανοούμενους» στα τέλη του 19ου αιώνα ό,τι με τους καλλιτέχνες στην αρχή του: προέκυψε το μαζικό κοινό που, αγοράζοντας αρθρογραφία όπως είχε ήδη αρχίσει να αγοράζει μυθιστορήματα, πίνακες, παρτιτούρες, αρχιτεκτονικές κ.ο.κ., επέτρεψε σε κάποια προικισμένα άτομα να χειραφετηθούν από την κατάσταση του συμβούλου ενός ηγεμόνα και την εύνοια των βασιλικών αυλών. Μόνο που για τους διανοούμενους ίσχυσε ακόμη περισσότερο η δυσκολία να επηρεάζουν τη δημόσια σφαίρα έτσι που αφενός να εκφράζονται οι προσωπικότητές τους και αφετέρου να συντηρούνται από το μεγάλο κοινό. Διότι ενώ μπορείς να παραμένεις καλλιτέχνης ακόμη και χωρίς αναγνώριση, εάν εκφέροντας μια κριτική άποψη δεν έχεις απήχηση στα αισθήματα και τις επιδιώξεις των πολλών, παύεις να μετράς ως διανοούμενος· γίνεσαι ένας άνθρωπος των γραμμάτων ή ένας σπουδαίος επιστήμων, ένας ιδιοφυής εφευρέτης, ένας εξαίρετος γιατρός ή ένας λαμπρός δικηγόρος, και άρα παραμένεις στη μήτρα από την οποία ξεπετάχτηκαν οι διανοούμενοι.
Η τομή που γέννησε τον «διανοούμενο» ήταν η υπόθεση Ντρέιφους. Στα πενήντα οκτώ του, ήδη πασίγνωστος συγγραφέας, ο Εμίλ Ζολά παρεμβαίνει με το περίφημο άρθρο «Κατηγορώ» στην εφημερίδα L’Aurore, τον Ιανουάριο του 1898, υπερασπιζόμενος τον πριν τέσσερα χρόνια αδίκως καταδικασμένο για κατασκοπεία λοχαγό Ντρέιφους. Η διαδικασία αθώωσης και αποκατάστασης του λοχαγού, την οποία κινητοποίησε το άρθρο, έκανε οκτώ χρόνια να ολοκληρωθεί. Αλλά, λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση του «Κατηγορώ», ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Γαλλίας Ζωρζ Κλεμανσώ χαρακτήριζε τον Ζολά «διανοούμενο». Για πρώτη φορά, έτσι, το επίθετο διανοητικός (intellectuel) μετατράπηκε σε ουσιαστικό. ...
